Dom i świat w twórczości J. Kochanowskiego i M. Reja

Jan Kochanowski i Mikołaj Rej to nie tylko wybitni autorzy, którzy gruntownie przyczynili się do przeobrażenia polszczyzny w język literacki. Obaj oddali również w znakomity sposób ducha epoki, w jakiej żyli. Warto sięgać po ich dzieła, by uświadomić sobie, jak nasi przodkowie spoglądali na świat – co znaczyły dla nich takie pojęcia, jak dom, czy rodzina.

Z tych dwóch autorów bardziej dwuznaczny wydaje się Jan Kochanowski. Częściej targały nim wątpliwości natury metafizycznej i moralnej, ale też usilniej podkreślał w swojej twórczości harmonię panującą w świecie.

Kochanowski był człowiekiem nauki, a także sekretarzem królewskim. Można go uznać za światowca „pełną gębą”. Jednak w późniejszym okresie życia zrezygnował z życia dworskiego i przeniósł się na wieś, do swojej posiadłości w Czarnolesie. W jego twórczości łatwo odnaleźć dychotomię: miasto i prowincja. Metropolie to dla Kochanowskiego siedlisko zepsucia i grzechu. Na wsi zaś panuje spokój, ład i harmonia. Ziemia oferuje ludziom swoje dary, zaś chłopi pracują wesoło, przygrywając sobie na piszczałkach („Pieśń świętojańska o Sobótce”). Dla Kochanowskiego ważna jest rodzina. W przywoływanej „Pieśni świętojańskiej…” wychwala swoją żonę (A kiedy cię pocałuję/trzy dni w gębie cukier czuję), a kiedy umiera jego córka, odczuwa wszechogarniającą pustkę (Tren VIII: Pełno nas, a jakoby nikogo nie było/Jedną maluczką duszą tak wiele ubyło). Jednak mistrz Jan potrafi pokonać to uczucie i znów doceniać mądrość bożą. Świat może być tylko marnością i teatrem („O żywocie ludzkim”), ale czuwa nad nami dobry Bóg, który ma dla nas hojne dary („Czego chcesz od nas, panie”).

Harmonię świata i życia człowieka podkreśla również Mikołaj Rej. W „Żywocie człowieka poczciwego” zawiera on obraz „pełnego” życia szlacheckiego. Jest to życie spokojne, umiarkowane, a jednocześnie obfite w radość. Zarówno każda pora życia (młodość, starość, etc.), jak i każda pora roku ma człowiekowi coś do zaoferowania. Mądrość polega na dostrzeżeniu tego i cieszeniu się tym, co daje życie: ku poczciwemu żywotowi żadne nie są nauki potrzebniejsze, jedno które są rozumem roztropnym a poważnymi cnotami ozdobione, jako jest sprawiedliwość, stałość, roztropność, pomierność, przy tym też miłosierdzie, stateczność a rozmyślne uważenie w każdej poczciwej sprawie swojej, a iżby się sam w sobie słusznie rozsądzić a, jako ono powiadają, swą się własną piędzią rozmierzyć umiał; tedy takie nauki człowieka każdego wdzięcznego, poczciwego, sławnego i na wszem pięknie postanowionego światu ukazać będą mogły.

Rej wychwala statecznych gospodarzy, którzy potrafią dorobić się na roli, a i nie uciskają przy tym za bardzo chłopów. Zaleca także małżeństwo, bowiem jest ono stanem, który Bogu się podoba. Odradza wszakże małżeństwa z miłości, bo miłość szybko przemija. Zachwala uczty, ale potępia pijaństwo. Umiar i ład – tym powinien się kierować człowiek w życiu. Jeśli będzie tak postępował, nawet śmierć go nie przerazi:
Także i ty, mój namilszy bracie, gdyżeś się przebił przez ty rozmaite burdy świata tego, jako przez srogie wojska przeciwko sobie nasadzone, już się nic nie lękaj przypuścić ku szturmu na tego ostateczniejszego nieprzyjaciela swego, na tę obłudną śmierć, którać nic żadnymi strzelbami uczynić nie może, boć barzo zemdlona a osłabiona jest. Poraziłci ją dawno Pan twój i leży jako obumarła pod nogami Jego.

Zarówno Jak Kochanowski, jak i Mikołaj Rej podkreślają harmonię, panującą w świecie. Człowiek nie powinien zmieniać tego doskonałego tworu Boga, tylko wpasować się w jego zasady. Gdy to uczyni, będzie mógł prowadzić życie spokojne i radosne. Najlepiej na wsi – bowiem to wieś, nie miasto, leży bliżej owego ideału harmonii, do którego odnoszą się obaj autorzy.