Koncepcje naprawy Polski w „Przedwiośniu” | wypracowanie

Jednym z tematów podjętych przez Stefana Żeromskiego w „Przedwiośniu” była refleksja nad sposobem odbudowy Polski, która w 1918 r. odzyskała niepodległość po 123 latach niewoli. Co ciekawe, poruszenie tej kwestii wyraźnie wpłynęło na odbiór powieści Żeromskiego. Autorowi zarzucano nawet, że jest zwolennikiem komunizmu, atakowano go i krytykowano. Czy słusznie? By się o tym przekonać, trzeba bliżej przyjrzeć się koncepcjom zawartym w powieści.

Zanim jednak Cezary Baryka aktywnie włączył się w dyskusję nad przyszłym kształtem kraju swych przodków, usłyszał od ojca poruszającą i wlewającą w jego serce opowieść o szklanych domach. Pan Seweryn twierdził, że jeden z jego krewnych, lekarz z zawodu, porzucił dotychczasową pracę i otworzył hutę szkła. Dzięki odpowiednim surowcom wytapiał materiał na tyle stabilny i wytrzymały, by możliwym było budowanie z niego domów. Krewny prędko wprowadził ten zamiar w życie i w ten sposób powstały całe osiedla budynków, których nie trzeba było ani ogrzewać, ani chłodzić we własnym zakresie. Niezbędną do tego przedsięwzięcia energię dostarczało uregulowane i wyłożone szklanymi płytami koryto Wisły. Polacy żyli w idealnej równowadze (także majątkowej), a dzięki dbałości o przyrodę wszyscy odznaczali się szczególnym zdrowiem i długowiecznością.

Wspaniała opowieść pana Seweryna Baryki rozpaliła w umyśle jego syna ciekawość, a do serca wlała nadzieję. Niezwykle wrażliwy społecznie młodzieniec z radością wyruszył do Polski, by na własne oczy zobaczyć ten utopijny kraj, o którym mówił jego ojciec. Lecz kiedy przekroczył granicę, poczuł bolesne ukłucie rzeczywistości. Nie było w kraju jego przodków ani szklanych domów, ani zdrowych i pięknych ludzi. Były za to błotniste drogi, wynędzniałe i głodne dzieci, zniszczone chałupy i gospodarstwa.

Ukazana w „Przedwiośniu” symboliczna wizja szklanych domów to odbicie nadziei ludzi, którzy pamiętali ojczyznę chorą, niezdolną do walki i podzieloną między trzech zaborców. Widzieli również naród - nękany przez nieprzyjaciela i wciąż osłabiany. Odzyskanie niepodległości było więc dla nich czymś szczególnym, obietnicą czegoś wspaniałego. Można również w opowieści pana Seweryna dostrzec liczne cechy idealnego społeczeństwa, a więc świadomość zaspokojenia najważniejszych potrzeb, niewielkie różnice majątkowe, poczucie wspólnoty, stabilny rozwój itp.

Szklane domy były jednak mitem, fantazją, utopią. Sytuacja w powojennej Rzeczpospolitej dziwiła i bulwersowała głównego bohatera. Będąc w Nawłoci, Baryka dziwił się chłopom, którzy ochoczo wypełniali rozkazy i pracowali ponad siły, by gospodarze i właściciele mogli wieść beztroskie życie. Szczególnie niepokoiły go umysłowe otępienie tej warstwy i zobojętnienie na ważne problemy. W Warszawie również przyglądał się Baryka ludziom ubogim, wręcz walczącym o przetrwanie.

Tymczasem kraj nie znajdował się w łatwej sytuacji. Pozszywane ziemie, które pozostawały w obcych rękach przez 123 lata, były niejednorodne etnicznie, różnie rozwinięte przemysłowo i kulturowo, obowiązywały w nich nawet inne waluty. Odpowiedzią na taki stan rzeczy miała być koncepcja przemian Szymona Gajowca.

Poglądy Gajowca zakładały stopniowo wprowadzane reformy, stąd często określa się je mianem ewolucyjnych. Swoje przekonania opierał on na fundamentach autorytetu trzech wybitnych Polaków działających w II połowie XIX stulecia, swoich nauczycieli. Byli to Marian Bohusz (właściwie Józef Karol Potocki, poeta, publicysta, członek Ligi Polskiej - organizacji niepodległościowej), Stanisław Krzemiński (historyk, krytyk literacki, członek Ligi Polskiej, jeden z twórców Rządu Narodowego w powstaniu styczniowym) oraz Edward Abramowski (przyjaciel Żeromskiego i pierwowzór Gajowca, początkowo związany z socjalizmem myśliciel polityczny, później krytyk tego ustroju, apologeta wolności jednostki, która jego zdaniem winna być wspierana).

Powojenną sytuację Polski Gajowiec doskonale ujął w słowach, ze składa się ona z trzech różnych połówek. Jego najważniejszymi założeniami były więc budowanie wewnętrznej jedności oraz umocnienie granic. Ogromne znaczenie miało również wprowadzenie wspólnej waluty, która ułatwiłaby wymianę handlową między dawnymi zaborami. Reformy planował on również w rolnictwie, szkolnictwie i sprawach obrony narodowej. Stopniowe przemiany prowadziłyby wg Gajowca do umacniania narodu i skutkowałyby niwelowaniem olbrzymich różnic między bogatymi a biednymi (poprzez stwarzanie szans dla ubogich - np. dzięki ich ciągłej edukacji).

Zwolennikiem innej koncepcji naprawy Polski był Antoni Lulek, młody student prawa, człowiek oczytany i bardzo inteligentny. Należał on do piewców komunizmu, których w Warszawie wcale nie brakowało. Ich postulaty diametralnie różniły się od tego, co proponował Gajowiec. Przede wszystkim komuniści nie uznawali granic, byli wręcz rozczarowani porażką bolszewików w wojnie z Polakami. Głosili oni za to konieczność ponadnarodowego zjednoczenia proletariatu, który miałby przejąć władzę. By zachęcać ludzi, akcentowali rosnące nierówności społeczne, eksponowali codzienną walkę o życie toczoną przez najuboższych oraz agresywne traktowanie przeciwników politycznych przez aktualne władze.

Główny bohater „Przedwiośnia” krytykuje ewolucyjną koncepcję Gajowca, gdyż uważa ją za zbyt powolną i niedostosowaną do potrzeby gwałtownej zmiany. Sympatyzuje on z kolei z wizją komunistów, pragnie nawet przyczynić się do poprawy sytuacji najuboższych. Ma jednak świadomość, że oddanie rządów klasie robotniczej i zniesienie granic nie przyniosą pozytywnych rezultatów. Do komunistycznej manifestacji dołącza więc Baryka pod wpływem impulsu, rozczarowany dotychczasowym życiem (zawód miłosny, opieszałość rządu).

Innego zdania jest narrator powieści, który zdaje się popierać poglądy Gajowca. Chociaż ich wprowadzenie w życie wymagało czasu i ogromnych nakładów pracy, w przeciwieństwie do gwałtownego przewrotu gwarantowały stabilizację, umożliwiały przewidzenie rezultatów i wprowadzenie ewentualnych poprawek.