Konflikt pokoleń w literaturze różnych epok

Konflikt pokoleń jest czymś, co od wieków zajmuje artystów. Nie ma się czemu dziwić, skoro relacje ze starszymi i młodszymi są czymś, co jest wspólne wszystkim ludziom. Na średniowiecznych kaplicach często pojawiał się motyw szkieletu, trzymającego tablicę z napisem „czym jesteś, byłem – czym jestem, będziesz”. Myśl ta odnosi się nie tylko do śmierci. Każdy człowiek doświadcza dzieciństwa i młodości, większość zmaga się również ze starością. Starsi narzekają na zapalczywość młodych, młodzi na zachowawczość starszych. Pisarze podkreślają jednak różne wymiary, jakie może przybrać konflikt pokoleń.

Może on odbywać się na płaszczyźnie politycznej. Taki przykład konfliktu pokoleń odnajdujemy w 3 części „Dziadów” Adama Mickiewicza. W scenie balu u senatora obserwujemy dwie grupy wiekowe. Arystokracja to starsi – są zadowoleni z obecnej sytuacji politycznej, pragną cieszyć się życiem. Młodsi, skupieni wokół Piotra Wysockiego, przyszłego inicjatora Powstania Listopadowego, chcą czynu, wywalczenia niepodległości dla ojczyzny. Interesujące jest uświadomienie sobie, że również starsze pokolenie miało swoje heroiczne lata – bywalcy balów u Nowosilcowa to ludzie, którzy przeżyli epopeję napoleońską. Pragnęli oni zbudować niepodległą Polskę u boku cesarza Francuzów. W czasie akcji dramatu są jednak wypaleni – obserwowali upadek Napoleona i kres swoich nadziei, teraz pozostały im (w ich mniemaniu) wyłącznie rozkosze życie towarzyskiego. Młodzi radykałowie nie rozumieją tego, bo sami urodzili się zbyt późno, by przeżyć to wszystko. Nie są złamani porażką swoich niegdysiejszych marzeń.

Mechanizm ten przedstawił w wierszu „Józef Poniatowski” Józef Czech (wiersz śpiewany był przez Przemysława Gintrowskiego):

Na murach Lipska legł bitewny pył
A w kraju dźwięczy melodyjka stara
Że ten kto wczoraj jakobinem był
Jutro zostanie namiestnikiem cara

Bohaterem tych strof jest Józef Zajączek – powstaniec kościuszkowski i generał Napoleona, w młodości działacz radykalnej lewicy (jakobini polscy). Jednak po klęsce Bonapartego, Zajączek przyjął funkcję namiestnika Królestwa Polskiego z ramienia cara Rosji (najgorszego wroga jakobinów). Młody Zajączek zapewne pałałby odrazą do siebie samego w starych latach, a stary uważałby młodego za narwanego głupca.

Jednak spór pokoleń może mieć też bardziej „przyziemny” wymiar. Maciej Boryna z powieści Władysława Reymonta „Chłopi” pozostaje w konflikcie ze swoim synem, Antkiem. Nie chodzi jednak o wielką politykę, niepodległość i naród. Antek pragnie zostać niezależnym gospodarzem, zaś Maciej nie chce dzielić swojego majątku. Spór pokoleniowy ma charakter ekonomiczny oraz erotyczny (romans Antka z młodą macochą).

Pisarze przedstawiają różne wizje konfliktu pokoleń. Może on dotyczyć kwestii politycznych lub osobistych. Zwracają jednak uwagę (np. Eliza Orzeszkowa w „Nad Niemnem"), że konflikt pokoleń nie jest nieprzekraczalny – a poszczególne generacje mogą ze sobą owocnie współpracować i dzielić te same ideały.