Dom i rodzina zajmują istotne miejsce w życiu każdego człowieka. Paradoksalnie, ma to miejsce nawet w przypadku osób, które ich nie posiadają – w końcu tęsknota za nimi stanowi istotne uczucie. Literatura nie pozostaje oczywiście głucha na odczucia ludzi. Na kartach książek często pojawia się wątek rodziny.
W polskiej literaturze najsłynniejszą jest bodaj rodzina Sopliców z „Pana Tadeusza” Adama Mickiewicza. Największy z naszych poetów na kartach swego poematu portretuje sarmacką familię ze wszystkimi jej zaletami i wadami. Bo przecież, mimo pozorów sielanki, „Pan Tadeusz” przedstawia opowieść niepozbawioną wielkiego okrucieństwa, a także zwykłych podłości. Jacek Soplica jest w końcu mordercą – dopuszcza się zbrodni na Stolniku Horeszce. Jackiem powoduje gniew na szlachcica, który odmówił mu ręki córki. Młodego wówczas Soplicę nie obchodzi, że śmierć Horeszki przyniesie korzyści moskiewskim najeźdźcom – interesował go tylko osobisty uraz. Jacek Soplica jawi nam się wówczas jako typowy sarmacki warchoł, skupiony na prywacie. Jednak po dopuszczeniu się zbrodni, zostaje on dopadnięty przez wyrzuty sumienia. Pragnie zadośćuczynić za swoje czyny i jako ksiądz Robak wdaję się w działalność niepodległościową. Syna Tadeusza oddaje pod opiekę swojego brata, Sędziego. Co interesujące, odbywając pokutę, Soplica nie zapomina o rodzinnych interesach – zamierza wyswatać Tadeusza z Zosią, potomkinią zamordowanego Horeszki. Widać więc, że Soplica to jednak sarmata z krwi i kości – poświęcając się dla narodowych ideałów, ma też na oku zupełnie wymierne korzyści swoich potomków.
Można więc powiedzieć, że rodzina Sopliców, której głową jest Jacek, to typowa szlachecka familia. Gotowi są do poświęceń dla sprawy (w końcu Tadeusz też wstępuje do wojska), ale dbają również o prywatne korzyści. Skłonni są do wybuchów gniewu, ale dla swoich bliskich mogą wiele uczynić. Rodzina pozostaje centrum ich świata i zazwyczaj z jej punktu widzenia oceniają różne wydarzenia.
Z kolei niewątpliwymi idealistami są członkowie rodziny „Zośki” (Tadeusza Zawadzkiego) z „Kamieni na szaniec” Aleksandra Kamińskiego. Matka chłopaka to działaczka społeczna, która poślubia profesora i poświęca się rodzinie. Relacje między rodzicami, a ich dziećmi są ciepłe i bliskie. Prowadzą oni długie, otwarte rozmowy i radzą się wzajemnie. Dom „Zośki” emanuje takim ciepłem, że znajomi chętnie się doń schodzą i spędzają tam długie godziny. Ta sielanka zostaje przerwana przez wybuch wojny. Okazuje się jednak, że taki pełen miłości dom to w chwilach próby kuźnia bohaterów narodowych.
W literaturze często portretuje się rodziny. W polskich książkach do najciekawszych familii należą Soplicowie z „Pana Tadusza” i rodzina „Zośki” z „Kamieni na szaniec”. Pierwsza z nich to typowi sarmaci, pełni wad, ale i zalet. Druga zaś to rodzina niemal idealna – jej członkowie muszą jednak zmagać się z trudnymi czasami. Dzięki miłości, jaka między nimi panuje, nie uginają się przed niemieckim terrorem, chociaż wymaga to również ofiary z własnego życia. W sztukach plastycznych obraz rodziny jest zazwyczaj mniej skomplikowany –malarze podkreślają jednak jej znaczenie, przez ukazywanie członków familii zebranych razem i zgodnie wokół głowy rodu (np. portret rodziny Ferdynanda VII, pędzla Francisco Goi).