Motyw marzycieli w literaturze i sztuce

Marzyciel to postać bardzo dwuznaczna. Dzisiaj nie wydaje się być w cenie. W końcu nasza epoka, jak mało która, ceni konkretne osiągnięcia. Najlepiej, żeby osiągniecia owe były od razu przeliczone na pieniądze – wszystko ma przypominać biznesplan. Tymczasem marzyciel to ktoś, kto próbuje oderwać się od codzienności, rozważa abstrakcyjne idee i niepraktyczne często pomysły. Goni za uczuciami zamiast za szybkim sukcesem. Ale tutaj napotykamy się na pewien paradoks – bo to owi marzyciele odkrywają prawa naukowe, tworzą nowe technologie. Bez nich, zapatrzonych w swoje myśli, postęp byłyby dużo wolniejszy. Jacy więc są marzyciele? Zastanówmy się nad odpowiedzią na to pytanie i poszukajmy sugestii w literaturze i sztuce.

Motyw marzyciela pojawił się na szerszą skalę w twórczości w XIX wieku. Jego popularność związana była z okresem romantyzmu. Człowiek owej epoki – a przynajmniej taki człowiek, na jakiego pozowali ówcześni artyści – kontemplował dziedzictwo średniowiecza, stare zamki i ruiny. Tęsknił do świata minionego i niechętnie obcował ze światem obecnym. Z drugiej wszakże strony, nie wahał się ryzykować życia dla ideałów, gdy ujrzał je w polityce (np. udawał się do walczącej o wolność Grecji, jak lord Byron). Zapewne taką figurę uwiecznił Caspar David Friedrich na obrazie „Marzyciel”. Widzimy tam młodzieńca, siedzącego wśród średniowiecznych ruin, zagubionych w lesie. Młodzieniec ów rozmyśla – nie wiemy, czy o przeszłości, której śladem są owe ruiny, czy o którymś z narodów, walczących o wolność. Nad tą sceną unosi się klimat melancholii.

Podobną figurą jest Ignacy Rzecki z „Lalki” Bolesława Prusa. Stary subiekt na pierwszy rzut oka nie kojarzy się z dobrze ubranym młodzieńcem z obrazu Friedricha. Rzecki jest raczej śmieszny w swoim anachronicznym przywiązaniu do potomków Napoleona, w których upatruje nadziei na odrodzenie Europy. Rozbawienie (politowanie? współczucie?) budzi także to, że ów idealista, marzący o wielkich sprawach, walczący w Wiośnie Ludów na Węgrzech, nie jest w stanie poukładać swojego życia osobistego, założyć rodziny. Również Rzecki jest oderwany od swoich czasów, nie takie cnoty są w cenie w drugiej połowie XIX wieku.

Innym rodzajem marzyciela jest profesor Geist. Został odrzucony przez swoich współpracowników z powodu swojej obsesji. Marzy on mianowicie o wynalezieniu metalu lżejszego od powietrza. Geist wydaje się podzielać z Rzeckim owo oderwanie od świata i anachroniczność. Ale to tylko pozory – bowiem to tacy ludzie, jak ów profesor, tworzą wynalazki, które popychają ludzkość do przodu. Niejednokrotnie wielkie odkrycie wymaga ciężkiej pracy całego życia, w znoju i nędzy. Tylko prawdziwy marzyciel, nieustannie śniący o swoich ideach, potrafi znosić taki ciężar i doprowadzić zamierzone dzieło do końca.

Sztuka nie daje nam jasnej odpowiedzi na pytanie, czy marzyciele są potrzebni. Różni autorzy zgodnie podkreślają ich oderwanie od codziennych spraw i swojej epoki. Jednak owo oderwanie od epoki może być pierwszym krokiem do przekroczenia jej ograniczeń. Nigdy nie wiemy, czy marzyciel jest nieszkodliwym fantastą, czy też zwiastunem nowych czasów.