Motyw paktu z diabłem w literaturze i sztuce

Pakt z diabłem, nazywany także cyrografem, polega na zaprzedaniu duszy szatanowi w zamian za świadczone przez niego usługi. Ów bardzo popularny motyw folkloru zaadaptowany został również przez ambitną literaturę i sztukę. Nie ma się zresztą czemu dziwić. Szatan to bardzo ważne figura, służąca do wyjaśniania rzeczywistości. Symbolizuje pychę, nienawiść, destrukcję. Ludzie cały czas obcują z wszelkiego rodzaju złem, więc nic dziwnego, że motyw paktu z diabłem jest tak chętnie wykorzystywany przez artystów.

Cyrograf podpisał z Mefistofelesem słynny Faust, bohater wielu utworów, znany jednak przede wszystkim z dramatu Johanna Wolfganga Goethego. Tytułowy Faust to mędrzec, który całe życie spędził nad księgami. Jednak ze smutkiem zauważa, że po tylu latach studiów jest mądry jak i wprzódy. Decyduje się więc zaprzedać duszę szatanowi, by posiąść mądrość i moc. Mefistofeles ma „przejąć” obiekt zakładu, gdy Faust wykrzyknie „trwaj chwilo, jesteś piękna”. Szatan wypełnia zalecenia Fausta, chociaż niektóre z nich przekręca w taki sposób, by wywoływały nieszczęścia, miast dobra, o którym marzy bohater. W końcu Faust wymawia słowa, o które szedł zakład – jednak Bóg decyduje się go zbawić i nie oddaje jego duszy szatanowi. Bohater pragnął szczęścia ludzkości i Stwórca to docenia.

Pakt z diabłem zawiera także mąż Rosemary z powieści Iry Levina „Dziecko Rosemary”, zekranizowanej przez Romana Polańskiego. W dziele tym zostaje przedstawione nadejścia Antychrysta, które ma być okrutną parodią narodzin Chrystusa. Maria zgodziła się na rolę matki Jezusa, tymczasem Rosemary zostaje oddana podstępem szatanowi. W okrutnej ceremonii zostaje ona poświęcona złu. Później nie wie jednak, czy to faktycznie się wydarzyło. Zastanawia się, ile z tego, co przeżywa to prawda, a ile – jej wyobraźnia. Na końcu dowiaduje się, że rzeczywiście ma porodzić dziecko szatana, a ludzie wokół niej to jego czciciele. Zabierają jej dziecko, jednak ona odnajduje je. Koniec filmu jest niejednoznaczny – wydaje się, że triumfuje zło. Jednak widzimy, że Rosemary kocha swojego potomka, więc tak naprawdę zwycięża miłość. Być może również syna szatana zdoła ona „nawrócić” (koncepcje nawrócenia szatana pod koniec czasu pojawiają się we wschodnich odłamach myśli chrześcijańskiej).

Motyw paktu z diabłem służy artystom do ukazania mrocznych stron ludzkiej duszy. Człowiek godzi się obcować ze złem w nadziei na zdobycie wiedzy i zaspokojenie ambicji (jak Faust) lub na zwykłe korzyści materialne (mąż Rosemary). Jednak artyści są zgodni – tak naprawdę szatan nie zatriumfuje, bo jest wyłącznie siłą destrukcyjną. Człowiek, w którego duszy jest dobro, zawsze może wyrwać się ze szponów Złego.