Motyw zbrodni w literaturze

Zabicie drugiego człowieka we wszystkich kulturach uchodzi za doświadczenie ekstremalne. Nawet w okresach brutalnych i okrutnych odebranie życia uznawano za najgorszą zbrodnię, bądź najsurowszą sprawiedliwość. Twórcy literatury nie cofali się przed rozważaniem psychologicznych i społecznych konsekwencji tego typu czynów. W końcu artyści od zawsze zmagali się z tym, co ostateczne – a cóż może być bardziej ostatecznie niż śmierć?

Smutne refleksje na temat rozlewu krwi znaleźć można w twórczości średniowiecznego francuskiego poety, Franciszka Villona. Autor ów sam zresztą zszedł na drogę przestępstwa, zadając się z grupami złodziei i zabijając w bójce księdza. Kiedy więc w „Wielkim testamencie” trafiamy na opis uczuć człowieka oczekującego na egzekucję, możemy być pewni, że autor w tym miejscu nie fantazjuje. Fragmenty owe tchną przerażającym autentyzmem. W poemacie owym znajduje się też wątek rozważań nad samą istotą zbrodni. Villon przytacza starożytną anegdotę o piracie, który został postawiony przed władcą (chodzi o Aleksandra Wielkiego). Ów cysorz pyta Czemuś iest zbóycą morskim, bracie?. Pirat odpowiada na to rezolutnie:

Czemu mnie zbóycą nazywacie?
Dlatego że na iedney łodzi?
Gdybych miał statków choć ze dwieście,
Nie byłbych, iako iestem, złodziey,
Lecz cysarz, jako wy jesteście.

Villon podkreśla więc względność zbrodni, przynajmniej w jej społecznym odbiorze. Morderstwo popełniane przez złodzieja uchodzi za czyn naganny. Natomiast tysiące mordów, spowodowanych przez żądnych władzy królów rozpętujących wojny, uchodzą za coś normalnego, a nawet godnego pochwały.

Co interesujące, podobne rozważania znaleźć można w „Zbrodni i karze” Fiodora Dostojewskiego. Bohater powieści, Rodion Raskolnikow, rozmyśla nad losami Napoleona. Cesarz Francuzów uważny był w XIX wieku za postać fascynującą, symbol wielkich czynów i wielkiego ducha. A przecież Napoleon miał na sumieniu rozpętanie wielu wojen i śmierć tysięcy ludzi. Rozlew krwi, jakim była wyprawa na Moskwę, skwitował cesarz dowcipem (Od wzniosłości do śmieszności jeden krok – miał wówczas rzec). Być może więc wielkość osiągnąć mogą tylko ci, którzy nie przejmują się moralnymi kwestiami?

„Prawdziwy władca, któremu wolno wszystko, burzy Tulon, urządza rzeź w Paryżu, zapomina o armii w Egipcie, traci pół miliona ludzi w wyprawie na Moskwę i kwituje to kalamburem w Wilnie; takiemu człowiekowi po śmierci stawiają pomniki, a więc jemu naprawdę wszystko wolno. Nie, tacy ludzie widocznie nie są z krwi i kości, ale ze spiżu!"

Niejako wiedziony tym przykładem Raskolnikow popełnia zbrodnię, zabijając lichwiarkę. Jednak wyrzuty sumienia nie dają mu spokoju i ostatecznie wiodą go do przyznania się do winy.

Zarówno Villon, jak i Dostojewski zwracają uwagę na specyficzną cechę ludzkiej natury. Człowiek wzdryga się przed zbrodnią popełnioną na jednostce, ale potrafi wychwalać władców dokonujących rzezi tysięcy. Dzieła Villona i Dostojewskiego nie służą wychwalaniu zbrodni – podkreślają natomiast, że zbrodnia może mieć różne formy, również takie, na które niechętnie zwracamy uwagę.