Obrzędy i obyczaje polskie w literaturze różnych epok

Często nie doceniamy wagi obyczajów i obrzędów. Przykładamy duże znaczenia do głośnych wydarzeń politycznych, zapamiętujemy okresy, w jakich toczono wojny, daty koronacji królów. A przecież tym, co reguluje nasze życie są codzienne zwyczaje – jesteśmy z nimi tak blisko, że zdarza się, iż nawet ich nie zauważamy. Dopiero z perspektywy czasu widać, w jakim stopniu obyczaje i obrzędy regulują nasze ziemskie bytowanie. Dzięki literaturze możemy poznać, wedle jakich zasad nasi przodkowie układali swoje życia.

W każdej kulturze obyczajem szczególnego znaczenia jest świętowanie. Święto to czas odpoczynku, ale i punkt, według którego reguluje się rytm roku. Kiedy nie przywiązuje się do niego należytej wagi, zburzona zostaje harmonia. Dzisiaj przykładamy do tego mniejszą wagę, ale w dawnych epokach, regulowanych przez rytm pór roku, zachowanie poczucia ładu panującego w przyrodzie i społeczeństwie, było niezwykle istotne. Stąd żale Panny I z „Pieśni Świętojańskiej o sobótce” Jana Kochanowskiego. Twierdzi ona, że ludzie pochłonięci pracą zaniedbują święta i dawne obyczaje, przez co cieszą się mniejszą łaską Boga.

W sarmacką mentalność próbował wczuć się Jacek Kaczmarski, pisząc „Dobre rady pana ojca”. Tytułowy ojciec wyjaśnia potomkowi „słuchaj młody ojca grzecznie/ a żyć będziesz pożytecznie”. Podkreślona w ten sposób zostaje stałość, do jakiej dążyli ludzie dawnych wieków. Wszystko powinno być tak, jak w czasach „ojców” i „dziadów”. Odejście od tych „nauk” prowadzić może tylko do nieszczęścia. W wierszu Kaczmarski wymienia cały szereg szlacheckich zwyczajów, mniej lub bardziej chwalebnych z naszej perspektywy – bywanie na mszy (płać na msze za swą duszę), zwady z innymi szlachcicami (uczyń zajazd na sąsiada), czy udział w wyborze króla (na elekcjach dawaj kreskę). Oczywiście Kaczmarski pisze z punktu widzenia człowieka XX wieku, ale już w XVIII stuleciu wykpiwano ową sarmacką mentalność – warto wymienić tutaj „Powrót posła” Juliana Ursyna Niemcewicza, gdzie Starosta Gadulski ucieleśnia wszystkie wady Polaków. Niemcewicz wykpiwa przede wszystkim to, że Gadulski nie potrafi wyjść poza nawyki prowincjonalnego szlachetki – rady ojców należy szanować, ale trzeba poprawiać to, co w ich zachowaniu było złe, nie zaś powtarzać je niewolniczo.

Zwyczaje z okresu Polski szlacheckiej ukazał też Adam Mickiewicz w „Panu Tadeuszu”. Można wręcz uznać, że poemat naszego wieszcza jest swego rodzaju kompendium obrzędów i obyczajów staropolskich. Na jego kartach znajdziemy chociażby rozbudowany opis rytuału picia kawy (Takiej kawy jak w Polszcze nie ma w żadnym kraju).

Literatura oferuje nam opis wielu polskich obyczajów. Dostrzec możemy, iż zwyczaje regulowały zarówno najważniejsze sfery życia, jak narodzenie i śmierć (np. rytuały pogrzebowe, tzw. „pompa funebris”), życie polityczne (elekcje), jak i codzienne, małe sprawy (picie kawy). Warto się zastanowić, jakie obyczaje przodków przetrwały do dziś, a jakie odeszły w niepamięć.