Szydercy, prześmiewcy, parodyści - ich rola w tradycji europejskiej w XX w. Omów temat na wybranych przykładach dzieł literackich

Błazen był od wieków figurą niezwykle istotną w kulturze. Podkreślał on chwiejność umowność hierarchii społecznych, zmuszając możnych tego świata do pokory. Ukazywał potęgę głupoty i pozwalał zakosztować oczyszczającego, choć nieraz gorzkiego śmiechu. W XX wieku błazen przybrał inną formę, jednak nie zniknął – w końcu w tak okrutnym i strasznym okresie szczególnie potrzebni byli ludzie, którzy potrafiliby odpowiednio wypunktować zło. A nic nie denerwowało zeszłowiecznych dyktatorów tak, jak ci, którzy potrafili ukazać ich małość i śmieszność.

Charlie Chaplin (tworzący w Ameryce, ale pochodzący z Europy) w 1940 roku nakręcił film „Dyktator”. Jest to satyra na faszystowskich przywódców, Adolfa Hitlera i Benito Mussoliniego. W slapstickowej formie wykpione zostają imperialistyczne ambicje dyktatorów – Hitler bawi się piłką w kształcie kuli ziemskiej oraz rywalizuje z Mussolinim o to, który z nich ma większy fotel u fryzjera. Włoski faszyzm i niemiecki narodowy socjalizm przykładały szczególną wagę do formy, do rytuałów. W propagandowych filmach Leni Riefenstahl Hitler przedstawiany był jako nadludzki tytan, człowiek o posągowym obliczu i żelaznej woli. Chaplin przekłuwa ten faszystowski „balon”, ukazując absurd faszystowskiej megalomanii.

Z kolei „Folwark zwierzęcy” Georga Orwella stanowi satyrę na rosyjski komunizm. Zwierzęta, bohaterowie powieści, wypędzają z farmy złego rolnika (symbolizującego carat). Pragną wieść wolne i szczęśliwe życie, jednak knur Napoleon za pomocą spisków i fizycznej przemocy (dzięki psom, które wychował) przejmuje władzę i narzuca zwierzakom jeszcze większą niewolę. Pod postacią okrutnej świni dostrzec oczywiście można bez problemu Józefa Stalina, dyktatora Związku Radzieckiego.

Jednak XX-wieczni prześmiewcy walczyli swoją sztuką nie tylko z tyranami. Witold Gomborowicz w swoich dziełach uderzał w polską tradycję, stawiał wszystkie uświęcone pewniki pod znakiem zapytania. Jego celem nie była jednak czysta destrukcja. Autor „Ferdydurke” chciał, by jego rodacy w świadomy sposób przemyśleli to, kim są i kim pragną być.

Gombrowicz zastanawiał się nad tym, na ile ludzie robią to, co robią, bo uważają, że to jest dobre, a na ile czynią tak, bo tego wymaga od nich grupa. Ta kwestia, istotna przy analizie patriotyzmu, poruszona zostaje w „Pornografii” oraz „Trans-Atlantyku”. Jednak jej najbardziej złożoną intelektualnie wykładnią pozostają „Dzienniki” autora.

Prześmiewcy to istotny element kultury XX-wiecznej Europy. W czasach totalitaryzmów i oszalałych nacjonalizmów przypominali oni o względności rzeczy, ostrzegali, by nie oddawać się całkowicie jakiejś idei i zachęcali, by zachować krytyczny osąd. Dziś widać, że to kpiarze byli największymi humanistami zeszłego wieku.