Antygona, Sofokles - opracowanie, interpretacja, bohaterowie, motywy

Geneza

„Antygona” to antyczna tragedia grecka, autorstwa Sofoklesa. Jest jednym z siedmiu zachowanych w całości utworów tego twórcy. Sofokles często czerpał inspiracje z mitologii. Tak było również w tym przypadku, gdyż historię Antygony oparł na micie, opowiadającym dzieje rodu Labdakidów. Na podstawie tej samej historii napisał również swoje inne dzieło, pt. „Król Edyp”.

Mit o rodzie Labdakidów opowiada historię rodziny, na której ciążyło fatum. Lajosowi, królowi Teb i małżonkowi Jokasty, wyrocznia delficka przepowiedziała, że zgładzi go własny syn, po czym ożeni się z matką, żoną Lajosa. W obawie przed spełnieniem się przepowiedni, tuż po narodzinach syna, król nakazał służącemu, by go zabił. Temu jednak było żal niemowlaka i zostawił go pod opieką pasterza z Koryntu. Pasterz wiedział, że władcy jego kraju – Polybos i Meropa – byli bezdzietnym małżeństwem, dlatego też postanowił podarować im dziecko. Nadano mu imię Edyp na znak jego opuchniętych pięt. Edyp dorastał, jednakże nie był szczęśliwy, gdyż w Koryncie nazywano go podrzutkiem. Niepewny swych losów, udał się więc do przepowiedni delifickiej, z której dowiedział się, że zabije własnego ojca i ożeni się z matką. Przerażony tą wieścią postanowił wyruszyć w drogę, by być jak najdalej od swych rodziców i nie zrobić im krzywdy. Wędrował w kierunku Teb, kiedy na drodze napotkał Lajosa, króla tebańskiego. Doszło do kłótni pomiędzy nimi, w wyniku której Lajos zginął z rąk Edypa.

W tym czasie w Tebach panował pogrom, gdyż pojawił się sfinks, mający ciało lwa, skrzydła ptaka, a twarz i piersi kobiety. Porywał on ludzi i rzucał w przepaść. Ustąpić miał dopiero wtedy, gdy znajdzie się ktoś, kto rozwiąże jego zagadkę:

Co to za zwierzę, obdarzone głosem, które z rana chodzi na czworakach, w południe na dwóch nogach, a wieczorem na trzech?

Edyp znalazł odpowiedź na pytanie sfinksa. Stwierdził, że jest to człowiek – jako niemowlę chodzi na czterech nogach, później na dwóch, a w podeszłym wieku na trzech, gdyż podpiera się laską. Rozwiązując zagadkę, Edyp przejął władzę w Tebach i poślubił Jokastę, która urodziła mu czwórkę dzieci: Antygonę, Ismenę, Polinejkesa i Eteoklesa. Tym samym spełniła się druga część przepowiedni.

Niestety, w czasie rządów Edypa, w Tebach panowała zaraza, ziarno nie dawało plonów, a dzieci rodziły się martwe. Na pomoc wezwano Terezjasza, niewidomego wróżbitę. Gdy Terezjasz wyjawił Edypowi prawdę, Jokasta powiesiła się. Edyp, na widok martwej małżonki, wykłuł sobie oczy i skazał się na wygnanie (spełniając swój rozkaz, gdyż miała zostać wygnana osoba, przez którą w Tebach pojawiają się nieszczęścia). Niewidomego Edypa córki, Antygona i Ismena, poprowadziły do Kolonos, gdzie zmarł.

W Tebach pozostali synowie Edypa, którzy uzgodnili, że będą panować na przemian, po roku każdy. Eteokles jako pierwszy przejął berło, jednak po upływie roku nie ustąpił tronu bratu i wygnał go z Teb. Rozgniewany Polinejkes doprowadził do wojny, w wyniku której obaj bracia zginęli. Władze w Tebach przejął Kreon. Zabronił on pochówku ciała Polinejkesa pod groźbą kary śmierci. Zwłoki zmarłego miały zostać rzucone na pożarcie zwierzętom, na co nie zgodziła się Antygona, własnoręcznie chowając brata. Przez ten czyn została skazana na śmierć.

Czas i miejsce akcji

Akcja utworu rozgrywa się w I połowie XIII w. p.n.e. w Tebach.

Interpretacja utworu

W utworze Sofoklesa pojawia się kilka istotnych kwestii. Jedna z nich to problem władzy i chęć bezwzględnych rządów ze strony Kreona. Wydał on bowiem rozkaz sprzeczny z prawami boskimi oraz z wolą mieszkańców Teb. Nie zezwolił na pochowanie Polinejkesa, brata Antygony, który wystąpił przeciwko Eteoklesowi, również kierując się przy tym rządzą władzy. Na przykładzie tych wydarzeń widać zatem, jak władza determinuje ludzkie działania, tym samym wymagając postępowania niemoralnego i nieetycznego. Władza staje się istotniejsza niż podstawowe ludzkie wartości. Rozkaz Kreona, by skazać Antygonę mimo próśb własnego syna Hajmona, chóru i Ismeny, jest przejawem despotycznych i bezwzględnych rządów władcy, gdyż nie słucha on żadnych argumentów. Ów konflikt o władzę opiera się na pewnej sprzeczności, pojawiającej się na płaszczyźnie sacrum i profanum. Jego idea bowiem tkwi w tym, które zasady uznajemy za istotniejsze – ustalone przez człowieka, czy pochodzące od boga. Kreon wybrał te pierwsze i spotkał się z dezaprobatą nie tylko ze strony własnego syna, ale także jego decyzji nie poparło społeczeństwo tebańskie. Warto jednak zwrócić uwagę na to, że Kreon pragnął być władcą sprawiedliwym i chciał wybrać karę odpowiednią dla Polinejkesa. Myślał, że w ten sposób postąpi właściwie wobec zdrajcy własnego narodu, który wywołał wojnę domową. Autor utworu nie rozstrzyga jednak, kto ma rację – Kreon czy Antygona. Oboje bowiem zostają ukarani – Kreon traci najbliższych, a Antygona zostaje ukamieniowana - i padają ofiarami nadmiernej i bezwzględnej wiary we własne przekonania.

Inny problem pojawiający się w utworze dotyczy konfliktu pokoleń. Widoczny jest on w dyskusji pomiędzy Kreonem i Hajmonem. Hajmon stara się używać racjonalnych argumentów, które nie przemawiają do jego ojca. Kreon jest oburzony, że osoba dużo młodsza od niego usiłuje go pouczać i nie wierzy, że społeczeństwo tebańskie jest przeciwne jego decyzji o skazaniu Antygony.

W utworze widoczny jest również wszechogarniający tragizm, który jest jedną z cech dramatów antycznych. Bohater tragiczny zawsze staje przed wyborem, ale bez względu na to, co zrobi i tak poniesie klęskę. Dzieje się tak w przypadku Antygony i Kreona. Antygona miała wybór – pochować brata i skazać się na gniew władcy oraz karę, która wiąże się ze śmiercią lub pozwolić na zbezczeszczenie zwłok brata, tym samym odbierając mu możliwość pochówku, a siebie narażając się na gniew boga. Natomiast Kreon, odstępując od wymierzenia kary względem Antygony, utraciłby swój autorytet jako władca i zachowałby się jak tchórz. Z kolei skazując Antygonę, postąpił wbrew moralności ludzkiej, zignorował prawa boskie i naraził się na sprzeciw społeczeństwa tebańskiego oraz nienawiść syna.

Charakterystyka bohaterów

Antygona to tytułowa bohaterka. Jest córką Edypa oraz siostrą Ismeny, Polinejkesa i Eteoklesa. Wbrew zakazom władcy Teb zdecydowała się na pochowanie brata, Polinejkesa, którego okrzyknięto zdrajcą, gdyż występując przeciwko rządzącemu bratu – Eteoklesowi, doprowadził do wojny domowej. Antygona, mimo zakazów Kreona, zdecydowała się pochować Polinejkesa, tym samym skazując się na ukamieniowanie. Swoim postępowaniem udowodniła, że jest bohaterką odważną, wierną swoim przekonaniom i oddaną bliskim. Z drugiej strony jej czyn świadczy o porywczości i pochopności. Wszystkie te cechy charakteru decydują o tym, że nie boi się ona złamać zakazu nowego władcy Teb, mimo świadomości grożącej jej kary. Popiera prawa boskie, a nie te, które stworzyli ludzie. Przez taką postawę staje się postacią antagonistyczną względem Kreona.

Kreon to stryj Antygony i Ismeny, ojciec Hajmona. Zostaje nowym władcą Teb po śmierci synów Edypa. Ważna jest dla niego władza i sprawiedliwe rządy. Nie zezwolił na pochowanie Polinejkesa, tym samym przeciwstawiając się prawom boskim. Jest nieugięty w swych decyzjach, co widać w cytacie przytoczonym poniżej:

Wróg i po śmierci nie stanie się miłym

Nie darował winy Antygonie, przez co została skazana na śmierć. Kreon uznawał prawa ustanowione przez ludzi, dlatego też był przekonany o słuszności własnych przekonań. Pragnie być dobrym władcą, co – według niego – wiąże się z odwagą, wiarą w słuszność własnych decyzji, przedkładaniem dobra państwa nad dobro rodziny, bezwzględnością dla zdrajców ojczyzny, konsekwencją oraz nieugiętością wobec tych, którzy łamią prawo. Wszystkie te cechy determinują jego despotyczne rządy. Jest wierny własnym przekonaniom, dlatego też nie słucha syna i chóru, ani nie wierzy opinii publicznej. Duma i upór bowiem nie pozwalają mu na rezygnację z raz podjętych decyzji.

Ismena to siostra Antygony. Nie pomaga jej w pochowaniu brata, mimo iż przyznaje Antygonie rację. Tym samym popiera decyzję Kreona. Nie odważyła się pomóc siostrze, a zatem charakterystyczne dla niej cechy to strach i uległość. W dalszej części dramatu następuje jednak pewien zwrot w postępowaniu Ismeny. Pragnie ona podzielić los Antygony, tym samym wykazując się odwagą oraz oddaniem dla rodziny. Gdy Antygona sprzeciwia się decyzji siostry, Ismena udaje się do Kreona, by poprosić go o zmianę decyzji.

Hajmon jest narzeczonym Antygony, synem Kreona. Sprzeciwia się ojcu i staje po stronie ukochanej. Zwraca uwagę na to, że społeczeństwo nie popiera decyzji jego ojca. Początkowo w rozmowie z Kreonem używa racjonalnych argumentów, z czasem jednak wybucha i wywołuje konflikt. Ważniejsza dla niego była miłość do Antygony niż posłuszeństwo wobec ojca, czego wyrazem jest samobójstwo, które popełnia po śmierci ukochanej.

Terezjasz to niewidomy wróżbita z Teb. Jako jedyny przekonuje Kreona, że jego decyzja nie jest słuszna. Zapowiada mu cierpienie, które spowodowane będzie śmiercią jego bliskich.

Chór w tragedii greckiej pełni rolę jednego z bohaterów. Ma określone funkcje – komentuje wydarzenia i wprowadza bohaterów na scenę. Opowiada także o wydarzeniach, które dzieją się poza sceną oraz przed rozpoczęciem akcji. W utworze Sofoklesa chór prezentuje własną postawę wobec Antygony, stając po jej stronie.

Motywy

W utworze Sofoklesa pojawiają się problemy uniwersalne i nawiązują do nich twórcy różnych epok literackich. Odnaleźć można takie motywy jak: władza, moralność oraz konflikt pokoleń.