Sanatorium pod Klepsydrą – opracowanie, problematyka, bohaterowie

Geneza

Wydane w 1933 r. „Sklepy cynamonowe” zyskały znaczną popularność i zagwarantowały Brunonowi Schulzowi miejsce w gronie najważniejszych twórców okresu dwudziestolecia międzywojennego. W 1937 ukazał się drugi zbiór opowiadań tego autora, czyli „Sanatorium pod Klepsydrą”. Znalazło się w nim 13 opowiadań, spośród których część powstała jeszcze przed publikacją poprzedniego dzieła.

Czas i miejsce akcji

W „Sanatorium pod Klepsydrą” - podobnie jak w „Sklepach cynamonowych” - dochodzi do rozwarstwienia czasu akcji utworów. Opisywane wydarzenia zakorzenione są w czasie współczesnym autorowi, lecz narrator nierzadko przywołuje okresy minione, przenosząc czytelnika nawet kilkadziesiąt lat wstecz oraz wybiegając w przyszłość. Czas jest w zbiorze wartością subiektywną, co podkreślone zostaje w opowiadaniu „Sanatorium pod Klepsydrą”. Metodą leczenia praktykowaną przez doktora Gotarda było rozciąganie i ponowne przywoływanie przeszłości.

Centralnym punktem na mapie opowiadań Schulza jest mieszkanie ulokowane w jednej z kamienic leżących w rynku małego miasteczka (wzorowanego na Drohobyczu). Przestrzeń ta nie zostaje jednak ukazana w sposób realistyczny - jawi się jako magiczna, fantastyczna (panopticum, ożywające figury woskowe itp.).

Szczególnym miejscem jest również tytułowe sanatorium, umiejscowione w gęstym lesie, gdzieś nieopodal małego miasteczka (przypominającego narratorowi jego rodzinną miejscowość).

Znaczenie tytułu

Tytuł drugiego zbioru opowiadań Brunona Schulza wyraźnie wskazuje na ogromną rolę, jaką w świecie dzieł autora odgrywa czas. Świat utworów autora jest swoistym sanatorium, miejscem, w którym przemijanie zostaje (choć nie całkowicie) spowolniony, a chwilami nawet zapomniany.

Motyw przemiany zaznaczony został już w „Sklepach cynamonowych”. Będąca białą plamą na mapie „Ulica Krokodyli” stała się zapowiedzią nowego porządku, który zupełnie zmieni obraz świata, jaki zapamiętał narrator z młodości.

Motywy

Motyw Księgi

Księga jest w opowiadaniach Schulza praźródłem, praprzyczyną, a zarazem tym, co nadaje kształt teraźniejszości. Jednak Księga, czego boleśnie doświadcza narrator, nie jest dostępna człowiekowi. Ten może jedynie obserwować jej emanacje, poszukiwać jej śladów w otaczającym go świecie. Owymi śladami i emanacjami są mity, które stanowią jedno z głównych tworzyw świata przedstawionego „Sanatorium pod Klepsydrą”.

Motyw pory roku

Każda z pór roku ma w opowiadaniach Schulza swoją specyfikę i wyraźnie wpływa na obraz świata otaczającego narratora. Odwieczny cykl staje się poniekąd symbolem ludzkiego przemijania (narrator staje się emerytem późną jesienią).

Motyw miłości

Jednym z najstarszych mitów pojawiających się w „Sanatorium pod Klepsydrą” jest motyw księżniczki. W opowiadaniu „Wiosna” narrator poznaje Biankę, uroczą dziewczynkę, która przemierza miasto pod opieką guwernantki. Zaradny chłopiec szybko odkrywa, kim tak naprawdę jest obserwowana przezeń postać, i próbuje zdobyć jej serce. Okazuje się jednak, że bohaterka odchodzi z Rudolfem.

Motyw czasu

W opowiadaniach Schulza uwidaczniają dwa aspekty czasu - obiektywny i subiektywny. Ten pierwszy odzwierciedlany jest przez cykl pór roku, drugi zaznacza się w świecie każdego bohatera.

Motyw śmierci

Śmierć na kartach dzieł Schulza nigdy nie jest ostatecznym rozstrzygnięciem. Narrator sam zaznacza, że jego ojciec umierał już kilkukrotnie (znikał wtedy na jakiś czas), po czym ponownie pojawiał się w domu.

Motyw metamorfozy

Śmierć jest ściśle związana z przemianą. W „Ostatniej ucieczce mojego ojca” Jakub zmienia się w raka lub skorpiona, po czym ucieka z domu, a rodzina bohatera nie widzi go nigdy więcej. Być może takie postrzeganie kwestii ostatecznych jest próbą oswojenia śmierci, być może wynika z przekonań religijnych narratora (autora).

Motyw snu

Świat opowiadań tworzących zbiór „Sanatorium pod Klepsydrą” jest bardzo wyraźnie naznaczony oniryzmem. Sny pełnią w nim niezwykle ważną rolę, przeplatając się ze światem rzeczywistym.

Problematyka

Drugi zbiór opowiadań Brunona Schulza można odczytywać jako kontynuację „Sklepów cynamonowych”. Przed czytelnikiem ponownie otwierają się wrota oniryczno - groteskowego świata, który powstaje na bazie rzeczywistości doskonale znanej autorowi. I tym razem jest to przestrzeń naznaczona bólem przemijania i towarzyszącymi mu zmianami. Narrator stara się zatrzymać znaki i symbole w obrębie swego horyzontu, lecz zazwyczaj okazuje się to niemożliwe, a sztuczny porządek kłóci się z odwiecznym rytmem świata.

W „Sanatorium pod Klepsydrą” najważniejszą wartość stanowi Księga. Nie sposób określić, czym dokładnie ona jest, gdyż w świecie istnieją jedynie jej emanacje, swoiste ślady. To z niej wywodzą się wszelkie wartości, to ona stanowi odpowiedź na odwieczne pytania. Poszukując jej fragmentów, narrator rozbija rzeczywistość, ogląda ją przez filtr swej wyobraźni.

Teksty Brunona Schulza przepełnione są tęsknotą za odchodzącym światem i czasem dzieciństwa. Uwidacznia się w nich wyraźny rozdźwięk między światem rzeczywistym a tym wypełnionym młodzieńczymi fantazjami i pragnieniami. To właśnie moc dziecięcej wyobraźni przemienia świat, nadaje mu inny kształt. Wszystko to czyni narrator, by dotrzeć do uniwersalnych prawd i wartości, zrzucając z otaczającej go rzeczywistości maskującą powłokę kurzu.

Bohaterowie

Narrator - Józef

Narrator „Sanatorium pod Klepsydrą” - podobnie jak inni bohaterowie - przechodzi różne metamorfozy. Jest dzieckiem (np. „Genialna epoka”), mężczyzną („Sanatorium pod Klepsydrą”, emerytem („Emeryt”). Każde z tych wcieleń przedstawia inny etap ludzkiego życia, eksponując typowe dlań cechy. Jednakże wspólną dla nich wszystkich jest pewna doza dziecięcej ciekawości, wnikliwości.

Ojciec - Jakub

Ojciec widziany z perspektywy narratora jest przewodnikiem, człowiekiem mającym wgląd w tajemnice świata. Inni bohaterowie zdają się widzieć w nim przede wszystkim dziwaka, człowieka ogarniętego przeróżnymi maniami.

To właśnie ojciec jako pierwszy pokazuje Józefowi Księgę, lecz później traci do niej dostęp, a chłopcu podsuwa kolejne apokryfy.
Podobnie jak w „Sklepach cynamonowych” tak i w „Sanatorium pod Klepsydrą” Jakub jest kupcem bławatnym, który pragnie pozostać wierny dawnym tradycjom. Sprawy sklepu traktuje więc niezwykle poważnie, a gniew, w jaki wpada, gdy odkrywa niewłaściwe postępowanie subiektów, sprawia, że zmienia się w muchę.

Jednym z najważniejszych momentów w „Sanatorium pod Klepsydrą” jest śmierć Jakuba. Ta ukazana została jako sekwencja kolejno po sobie następujących metamorfoz (ostateczne stadium to rak/skorpion). Dlatego samą śmierć rozumieć można nie jako definitywny koniec, lecz powrót do natury.

Szloma

Syn Tobiasza, który każdej jesieni trafiał do więzienia, a każdej wiosny odzyskiwał wolność. Zauważony przez narratora przychodzi do jego mieszkania, by ocenić rysunki stworzone przez chłopca. Ostatecznie zabiera ze sobą części garderoby Adeli, by nie pozostawić Józefa w niewoli tego symbolu.

Adela

Adela jest gosposią w domu narratora. W kończącym cykl opowiadaniu („Ostatnia ucieczka ojca”) czytelnik dowiaduje się, że wyjechała ona do Ameryki, a plotki głosiły, że jej statek zatonął.

Bohaterka ta jest uosobieniem racjonalizmu i pragmatyzmu. Jakub zarzuca jej, że nie istnieją dla niej żadne wyższe wartości, a na świat patrzy w najprostszy sposób. Kiedy ojciec narratora chce wziąć sok malinowy dla strażaków, kobieta nie pozwala mu na to, zaciekle broniąc owocu swojej ciężkiej pracy.

Jest jednocześnie Adela postacią obdarzoną magnetycznym erotyzmem. Jej piękno fizyczne przyciąga zarówno narratora i jego ojca, jak i mężczyzn mieszkających w pobliżu.

Bianka

Dziewczynka, którą narrator poznaje w cukierni w czasie jednego z wieczornych spacerów. Jej blada cera przykuwa jego uwagę, a jak w końcu się okazuje - budzi w nim także uczucia.

Bianka wszędzie pojawiała się z guwernantką, przez co narrator nie mógł nawiązać z nią kontaktu. Ostatecznie Józef ustalił, że może ona być zaginioną córką Maksymiliana Habsburga i pewnej Kreolki. Próba zdobycia jej serca zakończyła się jednak niepowodzeniem - kapryśna dziewczyna odeszła z Rudolfem.

Rudolf

Właściciel markownika, w którym narrator dostrzegł ślady Księgi. Początkowo Józef traktował go jako przyjaciela, później dostrzegł, że nie jest on zbyt zainteresowany jego opowieściami, nie uważa ich także ani za prawdziwe, ani za poruszające.

Doktor Gotard

Lekarz w Sanatorium pod Klepsydrą, być może twórca metody leczenia poprzez spowalnianie czasu. Nie wywarł na narratorze dobrego wrażenia, gdyż początkowe zaangażowanie w sprawy Józefa i Jakuba szybko zmienił w niemal zupełną obojętność.

Dodo

Członek rodziny narratora, liczący nieco ponad 20 lat mężczyzna. W młodości przebył ciężką chorobę mózgu, przez co praca jego umysłu została zakłócona. Miał problemy z pamięcią, cierpiał na bezsenność. Preferowaną przez niego formą aktywności było włóczenie się po mieście i wpatrywanie w sklepowe wystawy.

Wuj Hieronim

Ojciec Doda, niegdyś człowiek cierpki i bardzo surowy. Któregoś dnia wrócił do domu, pragnąc schować się pod łóżkiem. Od tego momentu jego pokój stał się dlań więzieniem. Rzadko go opuszczał, bał się obcych, mówił jedynie Di-da!

Edzio

Edzio to młody, dobrze zbudowany mężczyzna, który mieszka nieopodal narratora. Jego przekleństwem są bezkształtne nogi niepozwalające mu normalnie się poruszać. Większość życia spędza w czterech ścianach, kolekcjonując wycinki z gazet. Wieczorami ćwiczy, a czasem zapuszcza się pod balkon Adeli.