Mała apokalipsa – opracowanie, interpretacja, bohaterowie

Geneza

„Mała apokalipsa” autorstwa Tadeusza Konwickiego ukazała się w 1979 r. Powieść wydana została w drugim obiegu, a więc poza nurtem głównym i poza cenzurą.

Historię warszawskiego literata, który miał dokonać aktu samospalenia pod Pałacem Kultury i Nauki, zalicza się do antyreżymowego tryptyku Konwickiego. W jego skład wchodzą także „Kompleks polski” (1977) oraz „Rzeka podziemna, ptaki podziemne” (1984). Dzieła te powstały na gruncie osobistych rozczarowań autora nowym „ładem” polityczno – społecznym oraz coraz silniejszej niechęci narodu do władz komunistycznych. Sam Konwicki został w 1966 r. usunięty z PZPR za podpisanie listu protestacyjnego w sprawie wydalenia z szeregów partii profesora Leszka Kołakowskiego. Pisarz wielokrotnie krytykował deformacje zachodzące w systemie pozwalającym głupim pastwić się nad mądrymi i dopuszczającym różnego rodzaju nadużycia.

W życiu społecznym wydanie „Małej apokalipsy” poprzedziły m. in. protesty w marcu 1968, grudniu 1970 i czerwcu 1976.

Czas i miejsce akcji

Akcja „Małej apokalipsy” rozgrywa się w ciągu jednego dnia. Nie jest jednak możliwe określenie dokładnej daty, gdyż ta, ilekroć zwraca na nią uwagę bohater, zawsze jest inna (22 lipca 1979, 22 lipca 1980, 22 lipca 1999). Dezinformację wprowadzają również plakaty i afisze, które nawołują do świętowania 40-, 50-, i 60-lecia Polski Ludowej.

Miejscem akcji powieści Konwickiego jest Warszawa. Miasto przedstawione zostało z topograficzną dokładnością (rzeczywiste ulice, place itp.). Różni się ono jednak od tego powszechnie znanego. Warszawa „Małej apokalipsy” to miasto pogrążone w chaosie, stopniowo trawione przez destrukcyjne procesy. Z budynku Pałacu Kultury i Nauki stopniowo odpadają kolejne elementy konstrukcji, mosty są niestabilne, a ich przęsła wpadają do Wisły.

Interpretacja

Oto nadchodzi koniec świata - już wprowadzające czytelnika w świat powieści Konwickiego zdanie sugeruje, że nakreślona w dziele przestrzeń będzie mroczna i niepokojąca. Autorska wizja Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej to obraz państwa pogrążonego w totalnym rozkładzie i - jak może się wydawać - zmierzającego ku końcowi, rozpadowi. Sam tytuł powieści zdaje się odnosić do kilku poruszonych w niej problemów - dezintegracji więzi społecznych, struktur państwowych, świata wartości oraz indywidualnego końca świata, jednostkowego doświadczenia, jakie staje się udziałem m. in. głównego bohatera.

Świat „Małej apokalipsy” jest miejscem przesiąkniętym propagandą. Wszechobecne sztandary i hasła wprost sugerują społeczeństwu, co ma myśleć oraz za co powinno być wdzięczne. W tej rzeczywistości rozmywają się obiektywne, niezależne informacje. Wszystko zostaje przepuszczone przez odpowiednie filtry, stając się gotową, niewymagającą przemyśleń papką.

Ustrój totalitarny inwazyjnie wdzierał się we wszystkie sfery ludzkiego życia. W „Małej apokalipsie” nie ma prywatności. Gdy główny bohater spotyka się z Nadzieżdą w dawnej redakcji, od razu otrzymuje mandat za akty erotyczne w przestrzeni publicznej. Obywatele są nieustannie kontrolowani i sprawdzani, policja i służby bezpieczeństwa czuwają nad wszystkim. Niezachowane są również standardy znane z dzisiejszego świata. Sklepowe półki świecą pustkami, a w mediach dominuje jeden rodzaj narracji politycznej, która koncentruje się na wspaniałości partii. Beneficjentami takiego stanu rzeczy są właśnie ludzie władzy, którzy mogą korzystać do woli z wszelkich udogodnień i luksusów.

Na ulicach przechodnie patrzą na siebie z lękiem i nieufnością. Każdy może być przecież „podstawiony”, by prowadzić obserwację i dostarczać pożądanych przez urzędy faktów. W takich warunkach życie społeczne ulega degradacji, a wraz z nim upadają wartości.

Główny bohater „Małej apokalipsy” otrzymuje od przyjaciół z „opozycji” propozycję nie do odrzucenia. Jego zadaniem będzie dokonanie samospalenia pod budynkiem Pałacu Kultury i Nauki. W zamyśle twórców pomysłu ma to być forma protestu i zwrócenia uwagi świata na to, co dzieje się w kraju. Przemierzający ulice Warszawy literat (o zadaniu dowiaduje się rano) zmaga się z myślami. Z jednej strony ma przecież dość otaczającego go świata, w którym głupcy mogą bezkarnie pastwić się nad mądrymi, a źli nad dobrymi. Z drugiej jednak pragnie żyć, pragnie pisać i poszukiwać swego szczęścia. Towarzyszy mu również egzystencjalna refleksja nad sensem życia i ponoszonej przez niego ofiary. Ostatecznie postanawia jednak dokonać aktu samospalenia.

„Mała apokalipsa” przedstawia świat w odcieniach szarości i czerni. Jest to przestrzeń, w której nic się nie zgadza, nic nie funkcjonuje w taki sposób, w jaki powinno (niemożliwym jest nawet ustalenie właściwej daty, co potwierdza dezinformację społeczeństwa). Gdzieś w tej rzeczywistości ukrywają się pisarze, twórcy i filozofowie. Główny bohater - literat - milczy od jakiegoś czasu i nie publikuje nowych dzieł. Wciąż jednak cieszy się uznaniem za to, co kiedyś napisał. W związku z zapowiadanym powrotem wszyscy doradzają mu, by tworzył dzieła łatwe i przyjemne, chętnie czytane przez ludzi. Powieść Konwickiego podejmuje bowiem także temat pisarzy, artystów i myślicieli okresu Polskiej Republiki Ludowej, ukazując, jak trudny może być wybór między konformizmem a niezaleznością.

Opisy bohaterów

Narrator - główny bohater

Czytelnik nie poznaje głównego bohatera powieści Konwickiego z imienia i nazwiska. Wie jedynie, że jest to mężczyzna w średnim wieku, który związał swoje życie z pisaniem. Niestety, od jakiegoś czasu cierpi on z powodu braku weny, przez co nie może stworzyć nic satysfakcjonującego.

Główny bohater przez jakiś czas związany był z partią rządzącą. Został jednak z niej wydalony, a później dołączył do opozycjonistów. I w przeciwnym władzy obozie długo nie zagrzał miejsca, ponieważ nie potrafił w pełni zaangażować się w działania jego członków. Został więc człowiekiem wolnym, na tyle - rzecz jasna - na ile było to możliwe w panującym wówczas ustroju.

Narrator „Małej apokalipsy” sam przyznaje się przed czytelnikiem do bycia ogarniętym obsesją śmierci. Wciąż rozmyśla on nad tym, w jaki sposób opuścić ten świat i pozostawić przyszłym generacjom coś wartościowego.

Główny bohater powieści Konwickiego jest człowiekiem rozdartym między własnymi pragnieniami a oczekiwaniami grup, do których przynależał. Kiedy otrzymuje „propozycję” dokonania aktu samospalenia, początkowo ją odrzuca. Ma przecież jakieś plany, chciałby jeszcze przemówić kolejnym dziełem, może odnalazłby miłość (relacja z Nadzieżdą). W dodatku nie widzi sensu w proponowanym działaniu, nie rozumie, co miałaby dać ta ofiara. Ostatecznie jednak, pragnąć obronić swe dobre imię i nie zawieść oczekiwań, główny bohater decyduje się spełnić oczekiwania opozycjonistów.

Hubert

Przyjaciel głównego bohatera z czasów jego działalności w opozycji. Wraz z Rysiem składa narratorowi wizytę, w czasie której prosi go o poświęcenie się w imię opozycyjnych ideałów. Człowiek wypalony, pozbawiony chęci do życia. Podobnie jak główny bohater również rozmyśla nad śmiercią (próbował nawet popełnić samobójstwo).

Ryszard Szmidt

Przyjaciel Huberta i głównego bohatera, działacz opozycji. W młodości napisał niewielką książeczkę adresowaną do dzieci. Okazała się ona takim sukcesem, że kolejne wznowienia pozwoliły Rysiowi na beztroskie i spokojne życie. Najprawdopodobniej działał w opozycji, mając na to przyzwolenie od władzy.

Edward Szmidt

Brat bliźniak Rysia, filozof i pracownik cenzury. Z wielką gorliwością wykonywał swoje obowiązki oraz uczył urzędników właściwych sposobów działania. Był głęboko przekonany, że wkrótce ZSRR stanie się światowym mocarstwem, a wszyscy ludzie będą chcieli zamieszkać w obrębie jego granic.

Edward nienawidził swego brata i głęboko nim pogardzał. Taki sam stosunek miał do niego Rysio.

Tadzio Skórko

Tajemniczy mężczyzna, który nieustannie podąża za głównym bohaterem, cytując fragmenty jego twórczości. Przedstawia się jako mieszkaniec Starogardu, syn znajomego opozycjonisty. Ostatecznie okazuje się, że jest niemal czterdziestoletnim agentem oddelegowanym do śledzenia narratora.

Widząc determinację głównego bohatera, Skórko przyrzeka mu, że wypowie posłuszeństwo partii. Nie wiadomo jednak, na ile prawdziwa jest ta deklaracja.

Kobiałka

Wysoki rangą działacz partyjny, sąsiad głównego bohatera. Zmęczony swą pracą wywołuje skandal obyczajowy podczas jednego z wieców, w wyniku którego zostaje uznany za niepoczytalnego umysłowo i wysłany do Tworek.

Kolka Nachalow

Rosjanin, syn generała KGB. Mężczyzna łączony z mrocznymi interesami i obracający się w podejrzanych kręgach. Wielokrotnie podawał głównemu bohaterowi pomocną dłoń, np. w momencie legitymowania go przez policję.

Halina

Młoda dziewczyna, działaczka opozycji, której powierzono misję przygotowania głównego bohatera do samospalenia. Pieczołowicie dobierała niezbędne przybory oraz instruowała narratora (wręczyła mu nawet odpowiednią książkę).

Nadzieżda

Rosjanka o dość niejasnej przeszłości (wiadomo, że miała męża, najprawdopodobniej dyplomatę), która osiadła w Polsce. W czasie pierwszej rozmowy z głównym bohaterem przyznała, że kocha jego twórczość. Następnie bardzo mocno zaangażowała się emocjonalnie w relację z nim. Deklarowała nawet gotowość do wspólnego samospalenia. Trudno jednak zweryfikować prawdziwość jej intencji.