Popiół i diament – opracowanie, interpretacja, bohaterowie

Geneza

W pierwszych zamysłach autora „Popiół i diament” - wtedy jeszcze pod innym tytułem („Zaraz po wojnie”) - miał być opowiadaniem o adwokacie, który w czasie wojny trafił do obozu koncentracyjnego, gdzie za cenę bezpieczeństwa sprzeniewierzył się wyznawanym wartościom. Sam Andrzejewski w przedmowie do wydania z 1954 r. napisał, że w czasie procesu twórczego „Popiół i diament” rozrastał się, a na jego kartach pojawiali się kolejni bohaterowie.

Powojenne dzieło Andrzejewskiego powstało w dużej mierze z potrzeby opisania i ukazania rzeczywistości, w jakiej toczyło się życie po wielkim kataklizmie. Choć wymowa wydanego w 1947 r. utworu sprzyjała komunistom (autor dokonał w nim kilku przekłamań historycznych - m. in. nie uwzględnił działań NKWD, pominął grabieżcze działania Armii Czerwonej itp.), był on kilkukrotnie przeredagowywany przez Andrzejewskiego. Cenzura zarzucała powieści m. in. brak optymizmu i wiary w zwycięstwo komunistycznych ideałów. Andrzejewski zastosował się do wskazówek instancji nadrzędnej, lecz już w 1950 opublikował samokrytykę pt. „Notatki. Wyznania i rozmyślania pisarza”, w której odciął się od dawnej twórczości (m. in. wielu tekstów propagandowych). Ostateczna wersja „Popiołu i diamentu” uformowała się w 1954 r.

Czas i miejsce akcji

Akcja „Popiołu i diamentu” rozpoczyna się 5 maja 1945 r., o czym świadczą podawane przez megafony informacje o kolejnych kapitulacjach niemieckich wojsk. Trwa ona przez trzy dni - do 8 maja, czyli dnia podpisania przez III Rzeszę bezwarunkowej kapitulacji oraz - w wymiarze powieści - wypełnienia przez Chełmickiego rozkazu zabicia Szczuki i późniejszej śmierci żołnierza (scena zamykająca utwór).

Miejscem akcji jest Ostrowiec Świętokrzyski. Najważniejszymi punktami na mapie miasta są w dziele Andrzejewskiego hotel „Monopol”, dom Kosseckich, mieszkanie Szretterów, cmentarz oraz cukiernia Balabanowicza.

Interpretacja

„Popiół i diament” jest powieścią wielowątkową, która ukazuje powojenne losy i perypetie przedstawicieli różnych środowisk i pokoleń. Fabuła utworu rozgrywa się wokół Stefana Szczuki, sekretarza PPR. Szczuka to mężczyzna niemłody i bardzo mocno doświadczony przez życie. Wywodził się z niezamożnej rodziny, lecz dzięki wytrwałości i pracowitości ukończył studia chemiczne w Genewie, a później - już jako ideowy przedstawiciel komunizmu - wspinał się po szczeblach kariery. Okrutnych cierpień doznał w czasie II wojny światowej, gdy trafił do obozu koncentracyjnego w Gross-Rosen (jego żona z kolei znalazła w Ravensbrucku, gdzie zmarła). Rzeczywistość powojenna jest dla Szczuki obszarem poszukiwań zarówno duchowej stabilizacji, jak i informacji dotyczących losu jego żony. Szczuka wierzy w ideały komunistyczne, dlatego w pełni poświęca się wprowadzaniu nowego porządku, przemawiając na licznych wiecach. Jednakże jego działalność nie podoba się wszystkim.

W opozycji do działaczy komunistycznych stoją byli żołnierze AK, często jeszcze chłopcy lub młodzi mężczyźni. W utworze reprezentują ich np. Andrzej Kossecki, Maciej Chełmicki. Koniec wojny nie okazał się dla nich czasem korzystnej zmiany, nie przyniósł im długo oczekiwanej ulgi. Mają przecież głęboką świadomość tego, że walczyli o wolną Polskę, a wszystko zmierza ku kolejnemu zniewoleniu. Dlatego wypowiadają komunistom okrutną wojnę, którą prowadzić będą w podstępny i bezlitosny sposób. Jednakże wykreowane przez Andrzejewskiego postacie wcale nie są do końca wierne tym ideałom. Andrzej Kossecki mówi Chełmickiemu, że nie jest absolutnie przekonany o swej słuszności. Maciek z kolei, poznawszy wcześniej Krysię, pragnie ustabilizować swoje życie.

Na konspiracyjnych grupach tworzonych przez byłych żołnierzy AK wzorują się najmłodsi - ci, których dzieciństwo przypadło na czas wojny (Jurek Szretter, Alek Kossecki, Felek, Marcin, Janusz). Sami tworzą własną organizację, lecz brak im wyraźnej idei przewodniej, a ich struktury są wadliwe i niestabilne. Dlatego wciąż dochodzi między nimi do sporów, dlatego zamordowany zostaje Janusz Kotowicz. Na przykładzie tej grupy uwidacznia się skala demoralizacji spowodowanej przez wojnę.

W powieści Andrzejewskiego pojawia się wielu bohaterów - każdy z nich zmaga się z demonami wojennej przeszłości, każdy próbuje ustabilizować jakoś swoje życie. Jednak szczególnym przypadkiem jest tutaj Antoni Kossecki. Franciszek Podgórski przedstawiał go jako człowieka nieskazitelnego, który mimo pochodzenia z najbiedniejszej części społeczeństwa wspiął się na sam szczyt hierarchii i został sędzią. Wszystko to zawdzięczał pracowitości, wytrwałości i nienagannej uczciwości. W czasie wojny, kiedy trafił do obozu w Gross-Rosen, został jednak sztubowym i w okrutny sposób znęcał się nad więźniami, stając się w zamian postacią uprzywilejowaną. Rybickiego, bo takie nazwisko w obozie przyjął Kossecki, doskonale pamiętał Szczuka, który bardzo chciał się z nim spotkać. Nie doszło jednak do rozmowy między nimi, gdyż szybszy okazał się Chełmicki. Skonfrontował się jednak Kossecki z Podgórskim. W czasie rozmowy powiedział dawnemu znajomemu, że wojna wymusiła na nim odstąpienie od swych wartości, lecz po wojnie znowu może stać się człowiekiem użytecznym i wartościowym dla społeczeństwa. Podgórski patrzył nań z niedowierzaniem, a po chwili zadzwonił do majora Wrony.

Kluczem do interpretacji utworu jest jego motto, czyli fragment wiersza Norwida („Za kulisami”). Słowa te na jednym z nagrobków widzi Chełmicki: Coraz to z Ciebie, jako z drzazgi smolnej / wokół lecą szmaty zapalone / Gorejąc nie wiesz, czy stawasz się wolny, / Czy to co Twoje ma być zatracone? / Czy popiół tylko zostanie i zamęt, / Co idzie w przepaść z burzą – czy zostanie / Na dnie popiołu gwiaździsty dyjament, / Wiekuistego zwycięstwa zaranie! Owo zwycięstwo odnoszą ci, którzy nie sprzeniewierzyli się własnym ideałom i w pewnym sensie poświęcili się dla nich (wartości) oraz innych ludzi. W taki sposób postrzegać można ofiary Szczuki, jego żony (Marii) lub Maćka Chełmickiego. Odmienna jest z kolei postawa Kosseckiego, który pragnąć zachować siebie, podeptał najważniejsze wartości.

Opisy bohaterów

Stefan Szczuka

Stefan Szczuka przyjechał do Ostrowca Świętokrzyskiego jako sekretarz wojewódzkiego komitetu PPR. Zanim jednak osiągnął tak wysokie stanowisko, przez długi czas zmagał się z biedą i trudnościami. Wywodził się on z ubogiej rodziny (był synem szewca). Dzięki wytrwałości i pracowitości ukończył studia chemiczne w Genewie (poznał tam Kalickiego). Do Polski powrócił po I wojnie światowej. Ze względu na komunistyczne przekonania często zmieniał pracę, miał również problemy natury prawnej (był nawet więziony).

W czasie II wojny światowej Szczuka został aresztowany i osadzony w Gross - Rosen. Z kolei jego żona - Maria - trafiła do Ravensbrucka. Przyszły sekretarz, choć odniósł wiele ran fizycznych i psychicznych, przeżył ten trudny czas. Szczęścia nie miała za to jego ukochana, która zmarła w niewoli.

W powieści Andrzejewskiego jest Szczuka bohaterem budzącym pozytywne odczucia. To człowiek inteligentny i w całości poświęcający się swym zadaniom. Głęboko wierzy on w skuteczność komunizmu, ciężką pracą chce przyczyniać się do wprowadzania tego ustroju. Szczuka z niechęcią patrzy na karierowiczów, arystokratów i ludzi dążących przede wszystkim do własnego dobra. Trudne doświadczenia nie pozostały jednak bez wpływu na jego osobowość. Często odczuwa bowiem ogromne zmęczenie i znużenie, zdaje mu się, że nie pasuje już do tego świata.

Stefan Szczuka jest w „Popiele i diamencie” przykładem nieskazitelnego komunisty - ideowca, człowieka przekładającego wartości i dobro ogółu nad prywatną korzyść.

Franciszek Podgórski

Franciszek Podgórski to dawny aplikant sędziego Kosseckiego. Ze względu na swe niezłomne komunistyczne przekonania przed wojną często był wyszydzany, a drzwi do kariery były przed nim zamknięte. Dopiero po wyzwoleniu Polski został sekretarzem komitetu powiatowego partii.

Podgórski przeżywa w czasie fabuły „Popiołu i diamentu” głębokie rozczarowanie postacią Antoniego Kosseckiego. Zawsze uważał sędziego za człowieka nieskazitelnego i sprawiedliwego. Tym bardziej bolały go więc informacje, że w obozie Kossecki był Rybickim, okrutnym sztubowym. W jednej z ostatnich scen utworu Podgórski dokonuje sądu nad Kosseckim, jednoznacznie potępiając jego postawę i powiadamiając o zaistniałej sytuacji odpowiednie służby.

Pani Alicja Kossecka

Żona sędziego Antoniego Kosseckiego (była młodszą od niego o 10 lat repatriantką), matka Andrzeja i Alka. W czasie wojny nie było jej łatwo, gdyż została wysiedlona z domu. Na utrzymanie młodszego syna zarabiała, szyjąc.

Po wojnie pani Alicja próbowała odbudować domowy porządek. Utrudniała jej to jednak postawa męża, który wciąż zmagał się ze wspomnieniami. Surowość i niedostępność Antoniego nie zabiła jednak wewnętrznego dobra pani Alicji.

Antoni Kossecki

Mąż Alicji Kosseckiej (Skorodyńskiej), ojciec Andrzeja i Alka. Mężczyzna ten pochodził z ubogiej rodziny, lecz dzięki uporowi i niebywałej wręcz pracowitości ukończył studia i został adwokatem, później sędzią. Bardzo szybko dał się poznać jako człowiek uczciwy i solidny, dzięki czemu cieszył się wielkim uznaniem mieszkańców Ostrowca.

Sytuacja Kosseckiego zmieniła się w czasie II wojny światowej. Trafił on wówczas do obozu w Gross-Rosen. Dla zwiększenia swoich szans na przeżycie został sztubowym i przyjął nazwisko Rybicki. W pamięci innych osadzonych - m. in. Szczuki - zapisał się on wtedy jako człowiek bezlitosny i okrutny.

Po wojnie Kossecki stał się zupełnie innym człowiekiem. Domownicy odbierali to jako skutek niezwykle ciężkich przeżyć. Zazwyczaj zamknięty w swoim pokoju mężczyzna nie przyjmował nikogo i starał się unikać świata zewnętrznego. Miał bowiem nadzieje, że jego winy nie wyjdą na jaw, że uda mu się ocalić dobre imię.

Były sędzia początkowo obawiał się konfrontacji ze Szczuką, później narodziła się w nim pewna nadzieja. Liczył bowiem na wyrozumiałość sekretarza, który uzna, że jego postępowanie wynikało z wojennej rzeczywistości i nie może być oceniane w innych kategoriach. Swoje przemyślenia na ten temat przedstawił w rozmowie z Podgórskim. Przytoczone przezeń argumenty i broniony przez niego relatywizm moralny nie znalazły jednak uznania w oczach dawnego podwładnego, który postanowił poddać go pod sąd.

Czytelnik poznaje Kosseckiego jako człowieka nieskazitelnego i uczciwego (tak opisuje go Podgórski). Później jednak jest świadkiem swoistego upadku tego mężczyzny, upadku spowodowanego odstępstwem od uniwersalnych wartości.

Maciek Chełmicki

Maciek Chełmicki urodził się w 1921 r. w Warszawie. Walczył w powstaniu warszawskim, był żołnierzem Armii Krajowej. Po wojnie - podobnie jak jego towarzysze broni - uczestniczył w wcale z reprezentantami władz komunistycznych.

Wojna wywarła ogromny wpływ na życie Maćka Chełmickiego. W jej wyniku stracił on najbliższych (przeżył tylko ojciec, który wyjechał do Anglii) oraz jakikolwiek punkt oparcia. Wsparcia mógł szukać jedynie w szeregach Armii Krajowej, wśród podobnych mu ludzi. Był więc dobrym żołnierzem, człowiekiem odważnym i posłusznie wykonującym rozkazy.

W toku rozwoju fabuły Maciek Chełmicki przechodzi przemianę. Znacznie słabsze staje się jego przekonanie o słuszności obranej drogi. Kiedy bohater poznaje Krysię Rozbicką, w której zakochuje się z wzajemnością, pragnie przede wszystkim ustabilizować swoje życie - rozpocząć studia, znaleźć pracę. Niesiony honorem postanawia spełnić rozkaz i dokonać egzekucji Szczuki.

Maciek Chełmicki ginie od kul wystrzelonych przez grupkę żołnierzy, których spotkał w jednej z uliczek. Okazuje się, że gdyby nie zaczął uciekać, nie spotkałoby go nic złego.

Chełmicki jest w powieści Andrzejewskiego bohaterem tragicznym, postacią pozbawioną wyboru i uwikłaną w silny konflikt między wartościami.

Krysia Rozbicka

Pochodząca spod Poznania córka Ksawerego Rozbickiego, arystokraty. W wyniku wojennej zawieruchy trafiła do Ostrowca, gdzie pracowała jako barmanka w „Monopolu”.

Uwagę mężczyzn zwracała Rozbicka nie tylko urodą, lecz także cechami charakteru. Była bowiem osobą inteligentną, otwartą, ale i dumną w pewien charakterystyczny sposób (być może pozostałości arystokratycznego pochodzenia).

Andrzej Kossecki

Syn Antoniego i Alicji Kosseckich, starszy brat Alka.

W czasie wojny dołączył do partyzantki, później Armii Krajowej. Młodzieniec niezależny, odznaczający się olbrzymią siłą charakteru. Nie był do końca przekonany, czy zabicie Szczuki jest właściwym krokiem, lecz nie dawał tego po sobie poznać. Najważniejsze było dla niego wypełnienie rozkazu.

Andrzej nie był blisko związany ze swoją rodziną, chodził własnymi ścieżkami. Wiedział też, że ufać może wyłącznie towarzyszom broni.

Alek Kossecki

Młodszy syn Antoniego i Alicji Kosseckich, brat Andrzeja.

W czasie wojny wychowywany był przez matkę, która darzyła go szczególnym uczuciem. Młody chłopak korzystał z tego, gdyż wiedział, że pani Alicja wybaczy mu każde przewinienie.

Życie Alka i jego rówieśników zostało ukształtowane przez wojnę. Będąc w młodości świadkiem wielu brutalnych aktów, Alek sam należał do grupy wzorowanej tajnych stowarzyszeniach. Początkowo podziwiał Jurka Szrettera i gotów był zrobić wszystko, o co ten go prosił. Później chciał partycypować w podejmowaniu decyzji, stać się jednym z przywódców.

Jurek Szretter

Przywódca grupy, do której należeli Alek, Felek, Marcin i Janusz, syn profesora Szrettera (nauczyciela historii w miejscowym gimnazjum).
Jurek zajmował wraz z rodziną niewielkie mieszkanie (2 pokoje) mieszczące się na parterze jednego z domów leżących na poza centrum Ostrowca. Wyraźnie wstydził się ubóstwa swojej rodziny (w mieszkaniu było ich sześcioro - on, rodzice oraz ciotki), z niechęcią patrzył na ludzi zamożnych.

Jako przywódca był Jurek osobą apodyktyczną, bezwzględną i okrutną. Kiedy Janusz Kotowicz odmówił wpłacenia dodatkowej sumy pieniędzy, brutalnie go pobił, a później zastrzelił. Zdarzenie to traktował jako test swojej odwagi, potwierdzenie swych szczególnych zdolności. Ogromna ambicja nie pozwalała mu zejść z pierwszego planu, dlatego z niechęcią uznał Alka równorzędnym członkiem grupy (w pamiętniku opisał to jako porażkę, wyraźnie planował też zemstę).

Jurek Szretter jest postacią ukazującą, jak wielkie spustoszenia w sferze moralnej wyrządziła wojna. Każdorazowo chciał udowadniać swoją pozycję siłą, do przyjaciół odnosił się bez zrozumienia, wymagając od nich przede wszystkim bezwzględnego posłuszeństwa.

Marcin Bogucki

Jeden z członków grupy dowodzonej przez Szrettera. Pochodził z bardzo ubogiej rodziny, a na utrzymanie zarabiał dawaniem lekcji. Odłączył się od towarzyszy, gdy Jurek zamordował Janusza Kotowicza.

Felek Szymański

Jeden z członków grupy dowodzonej przez Szrettera. Wierny Jurkowi i zawsze chętnie wykonujący jego polecenia.

Janusz Kotowicz

Członek grupy dowodzonej przez Szrettera. Pochodził z zamożnej rodziny (jego ojciec był przed wojną dyrektorem teatru), więc kwestie finansowe nigdy nie były dla niego problemem. Nie chciał jednak z własnej kieszeni (miał w niej pieniądze ojca) pokryć kwoty, której nie przynieśli koledzy. W wyniku sprzeciwu został brutalnie pobity przez Szrettera, a następnie zastrzelony.