Śluby panieńskie – opracowanie, interpretacja, bohaterowie

Geneza

Pierwszy zamysł „Ślubów panieńskich” pojawił się w głowie Aleksandra Fredry już w 1826 r. Wtedy jeszcze sztuka nosiła tytuł „Magnetyzm”, co było nawiązaniem do koncepcji niemieckiego lekarza, twórcy mesmeryzmu - Franza Antona Mesmera. Jednak utwór ten nie został przeniesiony na deski teatru, a badacze literatury twierdzą, iż główną przyczyną były problemy sercowe autora. Zakochany w Zofii Skarbkowej literat wciąż starały się zyskać akceptację jej matki i braci (kobieta rozwiodła się ze Stainsławem Skarbkiem).

Gdy w 1828 r. Fredro stanął w końcu na ślubnym kobiercu, w tekście „Magnetyzmu” dokonane zostały pewne przeróbki. Jednak i tym razem dzieło nie zostało wystawione - najpierw zmarł ojciec autora, później wybuchło powstanie listopadowe.

Kolejne dni oczekiwania przyniosły następne poprawki. W 1832 r. opublikowane zostały „Śluby panieńskie” - ostateczna wersja utworu, którego premiera miała miejsce w 1833 we Lowowie.

Czas i miejsce akcji

Akcja „Ślubów panieńskich” rozgrywa się w czasach zbliżonych do okresu ich powstania. W dziele brak jednak odniesień do konkretnych wydarzeń historycznych.

Miejscem akcji utworu jest dworek pani Dobrójskiej, który, jak można wywnioskować po nocnej eskapadzie Gustawa, znajduje się w nieodległej od Lublina wsi.

Wydarzenia ukazane w komedii rozgrywają się w ciągu kilkunastu godzin. Bratanek Radosta powraca wczesnym rankiem, następnie zapada w krótką drzemkę (w obecności gospodyni i jej podopiecznych, później rozpoczyna swą intrygę, a w ostatnim akcie jego stryj opowiada o dziwnej atmosferze podczas obiadu).

Interpretacja

Głównym tematem „Ślubów panieńskich” jest miłość. Chociaż w dziele ukazane zostały różne rodzaje tego uczucia, można uznać je za polemiczne wobec obrazu typowego dla romantyzmu.

Gustaw przybywa do majątku pani Dobrójskiej z Radostem, jego stryjem. Przyczyną wizyty są plany, w myśl których młodzieniec ma poślubić córkę właścicielki majątku - Anielę. Ich pierwsze spotkania odbywają się jednak w niezbyt przyjaznej atmosferze. Bohaterka jest zniesmaczona postawą młodzieńca, z kolei on sam nie dostrzega w wiejskim życiu wartości, jest znudzony. Tematy do rozmowy kończą się szybko, a atmosfera staje się coraz bardziej napięta.

Nieco inaczej wygląda relacja Albina i Klary. Bohater jest zakochany w kuzynce Klary od dwóch lat, lecz wciąż nie otrzymuje od niej żadnych sygnałów zainteresowania. Sama dziewczyna traktuje jego zaloty jako zabawę, drwi z jego melancholijnego usposobienia.

Sytuację dodatkowo komplikuje fakt, iż obie bohaterki ślubowały nienawidzić mężczyzn i nigdy nie wejść w związek małżeński. Pani Dobrójska tłumaczy ich postawę w rozmowie z Radostem, podkreślając wpływ matki Klary, literatury oraz specyficznej postawy swego szwagra. Doświadczona kobieta jest jednak zdania, iż słowa te nigdy nie znajdą pokrycia w rzeczywistości.

Wieść o ślubach złożonych przez Anielę i Klarę staje się dla Gustawa impulsem do działania. Dotychczas niezainteresowany córką Dobrójskiej młodzieniec postanawia odmienić sytuację oraz odegrać się na Klarze. W trakcie intrygi uświadamia sobie, ze żywi do Anieli bardzo silne uczucie, które wyrasta z przyjaźni. Wraz z rozwojem sytuacji okazuje się także, iż Albin nie jest obojętny Klarze, a jej postawa spowodowana jest głównie przewrotnością oraz niechęcią do mężczyzn.

„Śluby panieńskie” można określić mianem utworu stanowiącego pochwałę prawdziwej miłości. Uczucie to zupełnie odmienia życie Gustawa, staje się także pragnieniem chłodnej dotychczas i nieprzyjaźnie nastawionej Anieli. Gdy nad Klarą zaczyna ciążyć wizja ślubu z Radostem (ze względu na majątek, cała historia była elementem intrygi Gucia), szybko uświadamia sobie, iż Albin nie jest jej obojętny. Dopełnieniem tego wątku są słowa Gustawa, który przestrzega Anielę przed dotrzymywaniem ślubów, ponieważ straci z tego powodu szansę na prawdziwe uczucie.

Miłość ukazana w dziele Fredry jest uczuciem, które potrzebuje czasu, by się rozwinąć. Wyrasta ona na gruncie przyjaźni, zrozumienia i wsparcia. Chociaż daje spełnienie i stanowi sens życia, jest odległa od romantycznej wizji silnego uniesienia, jakie nierzadko rodziło się już w czasie pierwszego spotkania. Do takiej koncepcji nawiązuje postać Albina (dostrzec można w nim także wpływy sentymentalizmu), który od Gustawa słyszy rady zalecające niedawanie Klarze do zrozumienia, że jest najważniejszą osobą w jego życiu.

Ważną kwestią poruszoną przez Fredrę jest także obraz szlacheckiej codzienności. Spokojny, niemal idylliczny dworek pani Dobrójskiej zdaje się być miejscem wolnym od problemów. Wybryki Gustawa zaburzają porządek tego miejsca, co zauważają inni bohaterowie. Jednak silne oparcie w wartościach, rozsądek (uosabiany przez włascicielkę) oraz miłość nie dopuszczają do zaburzenia dotychczasowej harmonii. Dzieje się wręcz przeciwnie (zgodnie z intencjami bohatera).

Motywy

Miłość - najważniejszym motywem w dziele Fredry jest miłość. To ona napędza akcję utworu, będąc główną motywacją działań bohaterów. Prawdziwe i spełnione uczucie jest źródłem szczęścia, daje spełnienie. Przekonują się o tym bohaterki komedii - Klara i Aniela, które początkowo nie wierzyły w istnienie prawdziwej miłości.

Cierpienie - cierpiącego romantyka - sentymentalistę uosabia Albin. Beznadziejnie zakochany w Klarze bohater snuje się bez celu, rozpamiętując każdą zniewagę doznaną od obiektu swoich westchnień. Uczyniwszy z kuzynku Anieli swój ideał oraz najwyższą wartość, bohater nie potrafi wyobrazić sobie życia bez niej. Dopiero rady otrzymane od Gustawa sprawiają, że udaje mu się zdobyć serce Klary.

Podstęp - intryga uknuta przez Gustawa jest prawdziwie mistrzowska. By stanąć na ślubnym kobiercu z Anielą, postanawia on zyskać jej przyjaźń, a następnie objawić dziewczynie swoje prawdziwe zamiary. Doskonale wplątuje on w tę rozgrywkę kolejnych bohaterów, dzięki czemu osiąga upragniony cel.

Opozycja wieś - miasto - w utworze Fredry wyraźnie zaznacza się opozycja między wsią a miastem. Dychotomia ta związana jest z dwoma obrazami życia. Gustaw początkowo ma problemy z tym, by przyzwyczaić się do wiejskich realiów (jego przemowa o atrakcjach wiejskiego życia), toteż regularnie ucieka do Lublina, by tam balować w odpowiednim towarzystwie. Z kolei bohaterowie zamieszkujący dwór pani Dobrójskiej są dumni ze swojego pochodzenia.

Konflikt pokoleń - różnice pokoleniowe najmocniej uwidaczniają się w parze bohaterów, jaką stanowią Radost i Gustaw. Stryj jest człowiekiem starszym, taktownym i naiwnie wierzącym w każde słowa bratanka. Chciałby, by Gucio ustabilizował swe życie, znalazł odpowiednią partnerkę i mógł cieszyć się szczęściem. Z kolei przyszły mąż Anieli jest niespokojnym duchem, wymyka się nocami, wcale nie zamierza pozostawać na wsi. Sam uważa stryja za zbyt poważnego, zawsze postępującego w należyty sposób.

Kobieta - żeńskie bohaterki „Ślubów panieńskich” prezentują odmienne podejście do życia. Przedstawicielki młodszej generacji - Aniela i Klara - nienawidzą mężczyzn, postrzegają ich przez pryzmat wad. Gustaw szybko wykazuje, że nie znajduje to potwierdzenia w ich doświadczeniach, lecz one pozostają niewzruszone, wciąż podnosząc temat zdrady, opuszczenia, apodyktyczności mężczyzn. Nieco inaczej spogląda na ten problem pani Dobrójska. Jej nastawienie do mężczyzn nie opiera się na wyrywkowych lekturach i zasłyszanych informacjach - jest wynikiem dużej wiedzy i jej doświadczenia. Docenia spryt, mądrość i dobre serce Gustawa, dlatego z radością oddaje mu rękę Klary (widząc, że dziewczyna także się godzi). Pani Dobrójska ucieka od nieracjonalnych osądów, stara się działać w sposób przemyślany.

Pieniądze - jednym z niewielu zagrożeń dla miłości są pieniądze. Przede wszystkim kupione za nie uczucie nie jest prawdziwe, a przymus zabija jego całe piękno. Klarę ogarnia przerażenie, gdy dowiaduje się, że może zostać żoną Radosta. Ma przecież świadomość, iż ojciec (człowiek o chciwym usposobieniu) bez wahania zgodzi się na propozycję zamożnego mężczyzny.

W dodatku pieniądze pozostają bezlitosne dla prawdziwej miłości, gdy stają się głównym punktem odniesienia i służą do określania wartości danej osoby.

Bohaterowie

Gustaw

Gustaw jest bratankiem Radosta, którego czytelnik poznaje, gdy powraca z nocnej zabawy w lubelskiej karczmie „Pod Złotą Papugą”. Jego wymykanie się stanowi dla opiekuna nie lada problem - są przecież w gościnie u pani Dobróskiej, a Gucio ma wkrótce poślubić jej córkę.

Początkowo bohater ten jest postacią poświęcającą wiele czasu na zabawę, niezdolną do zbudowania trwałej relacji. W oczach Klary, co zostaje potwierdzone w ich rozmowie, jawi się on jako człowiek dumny, zakochany w sobie. I odbiorca może odnieść takie wrażenie, śledząc konwersację Gustawa z Anielą, jej kuzynką oraz matką, w czasie której gość zasypia, co odebrane zostaje jako brak szacunku. Młodzieniec nie stara się zrobić dobrego wrażenia, mówi w sposób wymuszony, jest wyraźnie znudzony wiejskim życiem. Radost ma zatem olbrzymi problem - jego bratanek robi wszystko, by opóźnić zmianę stanu, wciąż prosi o więcej czasu, wciąż myśli o balach i zabawach.

Impulsem prowadzącym do zmiany postawy Gustawa jest wiadomość o tym, że Aniela i Klara ślubowały nigdy nie wziąć ślubu. Spokoju nie daje mu także opinia, jaką wygłasza o nim siostrzenica Dobrójskiej. Wtedy bohater postanawia udowodnić swoją wartość, traktując to jako kwestię honoru.

Zapoczątkowana przez Gustawa intryga dowodzi jego wielkiego sprytu oraz mądrości. Wymyślając fikcyjną kochankę o imieniu Aniela, bohater zaskarbia sobie przyjaźń kuzynki Klary, a sam orientuje się, że jest w niej bardzo mocno zakochany. Równocześnie postanawia on połączyć Albina z drugą z dziewczyn, co realizuje dzięki wprowadzeniu na scenę miłosnej intrygi Radosta.

Gustaw, zgodnie ze słowami pani Dobrójskiej, okazuje się bohaterem o dobrym sercu, postacią szlachetną i wartościową. Chociaż momentami towarzyszy mu niepewność, zdobywa uczucie Anieli, udowadniając jej istnienie prawdziwej miłości. Z łatwością rozgryza motywacje bohaterek, czego dowodem są świetne wskazówki, jakich udziela Albinowi.

Początkowo postawa bratanka Radosta warunkowana była niechęcią wobec przymusu, jaki nakładała nań umowa stryja z właścicielką dworku. Trzpiot (tak nazywa go opiekun) ostatecznie zmienia swoje postępowanie, odnajduje prawdziwą miłość, daje się poznać jako człowiek zaradny, sprytny i mądry. Właśnie dlatego pani Dobrójska z radością oddaje mu rękę córki.

Radost

Radost to przedstawiciel starego pokolenia. Przybywa na wieś wraz z bratankiem, by wypełnić umowę i doprowadzić do jego małżeństwa z Anielą. Jednak już od początku zdarzenia nie układają się po jego myśli, a podopieczny staje się dlań źródłem wielu problemów.

Mężczyzna jest bezradny wobec wybryków Gustawa. Stara się naprowadzać go na właściwą drogę, przypominać mu o tym, co ma prawdziwe znaczenie. Jednak młodzieniec z łatwością manipuluje Radostem, obiecując mu poprawę, a w rzeczywistości ignorując jego nawoływania.

Radost jest łatwowierny, a sam Gustaw zarzuca mu, iż zbytnio przejmuje się konwenansami, zawsze stara się postępować w taki sposób, w jaki akurat wypada. To postanowienie kontrastuje jednak z brakiem surowości wobec łamiącego reguły młodzieńca.

Stryj kocha bratanka, ma na uwadze jego dobro, pragnie zapewnić mu szczęście. Wielokrotnie powtarza, że tak na prawdę jest to szlachetny chłopak. Z kolei Gustaw także darzy stryja uczuciem. Jednak chwilami wykorzystuje jego naiwność, serwując mu kolejne dowcipy i wykorzystując jego przywiązanie do panujących norm i zwyczajów.

Pani Dobrójska

Właścicielka wiejskiego dworku jest opiekunką Anieli i Klary. To kobieta doświadczona i potrafiąca rozgryźć innych bohaterów. Mimo to - podobnie jak Radost - często okazuje podopiecznym zbyt wiele pobłazliwości.

Dobrójska jako pierwsza dostrzega w Gustawie coś więcej niż arogancję, dumę i zadufanie. Wie, że gdzieś w nim tkwi naprawdę dobre serce. Ma także świadomość tego, jakie śluby złożyły bohaterki, lecz nie postrzega tego jako wydarzenia doniosłego, gdyż sądzi, iż wynikają głównie z młodzieńczej przekory.

Dla właścicielki dworku szczególnie ważną wartością jest tradycja, z drugiej strony próbuje jak najlepiej dbać o Anielę i Klarę. Gdy jej siostrzenica dowiaduje się, że może poślubić Radosta, Dobrójska pragnie ją uspokoić, złagodzić jej lęk. Chociaż szanse są niewielkie, postanawia porozmawiać z jej ojcem - wciąż zdaje się mieć nadzieje na to, iż mężczyzna odstąpi od swego postanowienia (które tak naprawdę wcale nie zostało podjęte).

Albin

Zakochany w Klarze w Albin jest postacią kontrastującą z Gustawem. Jego melancholijne usposobienie zostaje przeciwstawione dynamizmowi i sprytowi bratanka Radosta.

Mieszkaniec podlubelskiej wsi gotów jest uczynić wszystko, by zyskać przychylność wybranki. Jednak od dłuższego czasu jego starania spełzają na niczym. Klara jest wyraźnie zmęczona jego „natarczywością” - Albin chodzi za nią, podaja jej kłębki wełny, chusteczki, z chęcią wykonałby za nią każdą czynność. W jego perspektywie takie postępowanie było największym dowodem miłości.

Mężczyzna podporządkowuje całe swoje życie nieszczęśliwemu uczuciu. Znajduje nawet rozkosz w swych cierpieniach - nie wyobraża sobie jakiejkolwiek zmiany. Rozpływa się nad swoim nieszczęściem. Przez to staje się bierny, płaczliwy, może być odbierany jako niezaradny, słaby.

Zmiana w postępowaniu Albina zachodzi pod wpływem rad Gustawa. Początkowo odnosi się on do nich niechętnie, lecz szybko uświadamia sobie, iż okazywanie Klarze mniejszego zainteresowania przynosi oczekiwany skutek. Widząc jej spojrzenia i słysząc jej westchnienia, nabiera pewności siebie. W ostatnich fragmentach dzieła jest nawet gotów stanąć do pojedynku z Radostem, który, według plotek, miał poślubić Klarę.

Albin, podobnie jak Gustaw, także jest postacią dynamiczną. Początkowo jawi się jako obiekt żartów, postać zupełnie zdominowana przez smutek i rozpacz z powodu niespełnionej miłości. Jednak ostatecznie nabiera cech typowo męskich, przestaje być nachalny, a Klara zaczyna odbierać go jako równorzędnego partnera.

Aniela

Aniela jest córką pani Dobrójskiej, zgodnie z planem Radosta i matki - przyszłą żoną Gustawa. Od najmłodszych lat dorastała w spokojnym dworku, z dala od miejskiego życia, hucznych zabaw i uciech.

Znaczną rolę w kształtowaniu postawy Anieli odegrały jej lektury oraz przebywanie w towarzystwie rodziców Klary - jej kuzynki. Spokojna i dobroduszna dziewczyna nabrała przeświadczenia, iż prawdziwa miłość nie istnieje. Idąc śladem towarzyszki młodzieńczych zabaw, winę za ten stan rzeczy zrzuciła na mężczyzn, którzy dopuszczają się wiarołomstwa i innych przejawów braku szacunku dla płci pięknej.

Aniela przez długi czas pozostaje pod silnym wpływem Klary. Z jednej strony hołduje wartościom przekazanym przez matkę, z drugiej stara się zrozumieć punkt widzenia kuzynki. Być może nie jest do końca przekonana o słuszności złożonych ślubów, gdyż zdaje się nigdy nie tracić nadziei na to, iż spotka ją prawdziwa miłość (przeświadczenie to staje się coraz silniejsze, gdy zbliża się do niej adorujący nieistniejącą Anielę Gustaw), ale podąża śladem Klary.

Początkowa bierność bohaterki i przejawiany przez nią brak własnego zdania mogą być irytujące dla czytelnika, który zacznie zastanawiać się nad tym, cóż takiego szczególnego jest w tej dziewczynie. Jednak Aniela rozwija się wraz z postępem akcji, ujawnia głębokie refleksje (na temat miłości, nienawiści wobec mężczyzn). Gdy w jej sercu zaczyna rodzić się uczucie, staje się namiętna, dostrzega szczęście „wybranki” Gustawa. Powiadamia o tym także Klarę, lecz ta początkowo zniechęca ją do pomocy bratankowi Radosta, później nie dowierza jej słowom.

W czasie krótkiej intrygi Gustawa Aniela zrzuca maskę, odkrywa wartości, jakie ceni. Daje się poznać jako wierna towarzyszka i prawdziwa przyjaciółka (wiadomość o weselu Klary i stryja Gucia napełnia ją współczuciem, pragnie pomóc kuzynce). Ostatecznie staje się narzeczoną mężczyzny, który rozpalił jej serce. Zaczyna więc zmierzać ku szczęściu.

Klara

Klara to nierozłączna towarzyszka Anieli, siostrzenica pani Dobrójskiej i główna oskarżycielka mężczyzn. Jest samodzielna, niepokorna, żywa i złośliwa, co wielokrotnie daje odczuć Gustawowi i Albinowi.

Ze słów pani Dobrójskiej można wywnioskować, iż dzieciństwo Klary upłynęło głównie pod znakiem literatury i obserwacji niedopasowanej pary, jaką stanowili jej rodzice. Stąd narodziło się w niej silne przeświadczenie, iż miłość nie istnieje, a winnymi tego są głównie mężczyźni.

Klara jest głęboko przekonana o słuszności swych poglądów. Albina traktuje z niechęcią, wręcz z pogardą, wyszydzając jego zachowanie. Negatywnie ocenia także Gustawa - podkreśla jego egoizm, przeświadczenie o własnej wyższości.

Kuzyna Anieli jest osobą pewną siebie. Nie boi się konfrontacji z innymi bohaterami, zawsze wie, w jaki sposób może się odgryźć. Wyraźnie buntuje się przeciwko konwencji, w myśl której rola kobiety ogranicza się wyłącznie do bycia żoną, sama pragnie czegoś więcej.

Wraz z rozwojem fabuły odbiorca może dostrzec pewne rysy na pancerzu Klary. Zmęczona ciągłym usługiwaniem Albina mówi ona o tym, że nie może go ani kochać, ani nienawidzić. Jednak kiedy bohater zmienia swoje postępowanie, dziewczyna spogląda na niego w zupełnie inny sposób. Fakt ten spowodowany jest także pogłoskami o jej małżeństwie z Radostem. Wizja przymusowego ślubu doprowadza ją do łez, skruszona staje wtedy przed Gustawem i prosi o pomoc (mimo że wcześniej wyszydziła jego uczucia wobec Anieli).

Nie można mieć pewności, że Klara, podobnie jak Aniela, odzyskuje wiarę w prawdziwe uczucie. W ostatniej scenie zaznacza swoją przewrotność, lecz wie, iż musi poślubić Albina. Perspektywa wyjścia za Radosta pozwala dostrzec jej ogrom różnic między uczuciem niezależnym a odgórnie narzuconym.