Zemsta – opracowanie, interpretacja, bohaterowie

Geneza

W 1828 r. Aleksander Fredro poślubił Zofię Jabłonowską - właścicielkę zamku mieszczącego się w Odrzykoniu. W budynku, który wniosła ona z posagiem do jego majątku, autor „Zemsty” odnalazł bogatą dokumentację sądową. Właśnie z niej poznał historię Firlejów i Skotnickich, czyli poprzednich właścicieli majątku. Ich spór stał się inspiracją do napisania głośnej komedii, a pierwowzorami jej głównych bohaterów byli Piotr Firlej (wojewoda) i Jan Skotnicki (kasztelan).

Czas i miejsce akcji

Akcja „Zemsty” została osadzona przez autora w zamku, którego lokalizacja nie została podana. Rozgrywa się ona w obu jego częściach, a także na dziedzińcu, gdzie znajduje się mur - jeden z powodów niesnasek między Raptusiewiczem a Milczkiem.

Czas akcji także nie został sprecyzowany. Jedyną informacją, jaka nań wskazuje, są słowa Cześnika, jakie wypowiada on w czasie wyboru szabli mającej być jego orężem w pojedynku z Rejentem. Wspomina wtedy konfederację barską (1768 - 1772), a więc wydarzenia ukazane w „Zemście” najprawdopodobniej rozgrywają się w ostatnim dwudziestoleciu XVIII wieku lub na początku XIX stulecia.

Interpretacja

„Zemsta” Aleksandra Fredry jest dziełem szczególnym. Po pierwsze: ta komedia wciąż śmieszy, pomimo upływu niemal 200 lat od dnia jej ukończenia przez autora; po drugie: podejmuje ono tematykę głęboką i uniwersalną, ukazując zawiły świat relacji międzyludzkich.

W swoim studium ludzkiej natury Fredro wychodzi od obrazu typowego szlachcica - mściwego awanturnika, dla którego wybaczenie jest upokorzeniem, a zemsta stanowi kwestię honoru. Z tym obrazem kontrastują przedstawiciele młodszego pokolenia - Wacław i Klara. Młodzi - szczęśliwie zakochani - pragną zmienić sytuację panującą w zamku i zaprowadzić w nim nowy, oparty na zgodzie porządek. Konflikt Raptusiewicza i Milczka nie tylko stoi na przeszkodzie ich związkowi, ale także zupełnie paraliżuje życie w zamku.

Ostatnia scena dzieła przynosi zgodę, co spotyka się z aprobatą wszystkich postaci, które pojawiły się w majątku zarządzanym przez Cześnika i Rejenta. Można odnieść wrażenie, że obaj bohaterowie także przyjmują ten fakt z wielką ulgą.

„Zemsta” ukazuje także zmierzch kultury szlacheckiej. Wartości najważniejsze dla Cześnika i Milczka postrzegane są przez kolejne pokolenie jako negatywne, mające destrukcyjny wpływ na rzeczywistość.

Motywy

Motyw zemsty - tytuł komedii Fredry sugeruje jeden z głównych motywów pojawiających się w utworze. Cześnik i Rejent dążą do wyeliminowania oponenta, wypędzenia go z zajmowanej przezeń części zamku. Spór zaognia się, gdy Milczek skłania Podstolinę do poślubienia Wacława, niwecząc tym samym plany Raptusiewicza. Porywczy mężczyzna postanawia więc pomścić ujmę na swoim honorze i „zmusza” Wacława (syna Rejenta) do wzięcia za żonę Klary. Młodzi nie zastanawiają się zbyt długo, ponieważ otrzymują szansę, jakiej nie spodziewali się dostać. Zemsta Raptusiewicza prowadzi zatem do rozwiązania trwającego sporu oraz wprowadza nowy porządek, który opiera się na zgodzie.

Motyw miłości - uczucia odgrywają ważną rolę w utworze Fredry, stanowiąc jedne z najważniejszych motywacji jego bohaterów. Miłość łącząca Klarę i Wacława nawiązuje do historii Romea i Julii, jednak w wypadku „Zemsty” historia kończy się pojednaniem, a młodzi bohaterowie przezwyciężają niesprzyjające okoliczności. Jest więc miłość wartością szczególną - siłą mającą moc zmieniania świata.

Również innych bohaterów dzieła Fredry można powiązać z miłością. Adoratorem Klary jest Papkin, jednak zabawny mężczyzna niweczy swe starania, posługując się powieściową retoryką i przedstawiając swój przekłamany obraz. Z kolei pragnąca kontynuować romans z Wacławem Podstolina głęboko skrywa swoje uczucia, jak gdyby zastępując miłość rozsądkiem. Anna Czepiersińska widzi w kolejnych związkach szansę na wzbogacenie się, ustabilizowanie swojej przyszłości (podobnie postępują Cześnik i Rejent).

Motyw kłótni - konflikt między Raptusiewiczem a Milczkiem staje się przyczyną totalnej dezintegracji życia w zamku. Wszystko rozgrywa się w jego cieniu, każdy z bohaterów zdaje sobie sprawę z ograniczeń, jakich przyczyną staje się taki stan rzeczy. Z kolei dwie główne postaci podporządkowują wszystkie swoje działania temu, by wypędzić z majątku rywala. Kłótnia prowadzi do tego, że zarówno Cześnik, jak i Milczek są demonizowani przez swych nieprzyjaciół, co jeszcze podsyca płomień wzajemnej niechęci.

Motyw muru - mur dzieli dwie połowy zamku, a jego naprawa staje się przyczyną bójki i starcia między bohaterami. Budowla ta stanowi symbol niezgody i braku zrozumienia. To właśnie zamknięcie się na drugą stronę, brak chęci wysłuchania, lepszego poznania stają się motorem napędzającym koło nienawiści.

Motyw szlachty - w czasie lektury „Zemsty” niemal każdy czytelnik dostrzeże pewne analogie między konfliktem mającym miejsce na zamku a ciągłymi waśniami targającymi Rzeczpospolitą Szlachecką. Kreując swych bohaterów, nadał im Fredro cechy typowe sarmatom (widzianym przez pryzmat epoki, w której żył) - obaj mają ciasne umysły, obaj skłonni są do awantur, obaj miłują się pustym, powierzchownym przestrzeganiu tradycji.

Bohaterowie

Charakterystyka Cześnika

Cześnik Maciej Raptusiewicz jest jednym z dwóch głównych bohaterów „Zemsty” Aleksandra Fredry. Ten niemłody już, lecz także, jak sam mówi, jeszcze niestary mężczyzna cechuje się porywczością i gwałtownością, na co wskazuje samo jego nazwisko (wywodzące się od słowa „raptus”). Stryj Klary dzieli zamek (właścicielami są rodzice dziewczyny) z Rejentem Milczkiem, którego postrzega jako swego zaciekłego wroga i nieprzyjaciela.

Odbiorca poznaje Cześnika w czasie, gdy ten snuje plan poślubienia Podstoliny, mając na uwadze ustabilizowanie swojej sytuacji życiowej (a więc także kwestie finansowe). Dyndalski - jego wierny sługa - wylicza kolejne choroby dręczące mężczyznę (podagra, reumatyzm), lecz ten, jakby je ignorując, podkreśla, iż Podstolina także nie jest wolna od problemów. Raptusiewicz jest przekonany, że kobieta chętnie przyjmie jego starania, ale sam boi się stanąć przed jej obliczem. W tym celu sprowadza Papkina, któremu powierza misję przekazania Annie Czepiersińskiej jego woli. Chociaż nieśmiały w obcowaniu z kobietami, w relacjach z innymi bohaterami jawi się Cześnik jako porywczy i apodyktyczny (pisanie listu przez Dyndalskiego oraz rozmowy z Papkinem).

Raptusiewicz często działa bez pomyślunku, dając się ponieść silnym emocjom. Gdy chce pomścić „kradzież” narzeczonej, zmusza do małżeństwa Klarę i Wacława. Nie wie jednak, że para dąży do takiego rozwiązania, co w konsekwencji prowadzi do tego, że tytułowa zemsta staje się przyczyną ostatecznego pojednania.

Cześnik był uczestnikiem konfederacji barskiej, czego pamiątkę stanowi jego szabla - pani barska. Wybierając karabelę, która pozwoli mu zwyciężyć planowany pojedynek z Milczkiem, bohater ogląda wiele ostrzy, co może świadczyć o tym, iż w przeszłości także nie należał do ludzi spokojnych i cierpliwych.
Kiedy bohater przemawia, posługuje się nieskomplikowanym językiem. Bardzo często używa powiedzenia mocium panie, jakie pada z jego ust głównie w momentach refleksji. Jest przy tym postacią budzącą sympatię czytelnika - porywczość i emocjonalność czynią go bohaterem szczerym, otwartym, jawnie komunikującym swą wolę. Wszystko to zostało okraszone sporą dozą humoru, przez co jawi się on jako postać niegroźna, zabawna.

Charakterystyka Rejenta Milczka

Rejent Milczek jest adwersarzem Cześnika Raptusiewicza, postacią wyposażoną w cechy kontrastujące z właścicielem drugiego skrzydła zamku. To pokorny i cichy mężczyzna o szczupłej sylwetce, który wielokrotnie podkreśla swą religijność, używając powiedzenia: Niech się dzieje wola nieba, z nią się zawsze zgadzać trzeba.

Początkowo Rejenta Milczka odbiorca poznaje głównie za pośrednictwem relacji bohaterów przebywających w drugiej części zamku. Cześnik, opowiadając Papkinowi o sąsiedzie, podkreśla, że sam boi się do niego iść, gdyż może zostać otruty. Następnie wszyscy dostrzegają trwające przy murze prace (murarze zostali wysłani przez Milczka), co prowadzi do pierwszej konfrontacji między bohaterami. Jednak sięgnięcie przez Raptusiewicza po wiatrówkę staje się przyczyną szybkiego zniknięcia Milczka w oknie.

W trzeciej części utworu Rejent sporządza pozew przeciwko Cześnikowi. Chociaż murarze nie są pewni, czy wszystkie wymieniane przezeń fakty miały miejsce, lecz mężczyzna prowadzi rozmowę w taki sposób, że jego manewry językowe ostatecznie ich przekonują. Później jednak nie płaci im umówionych pieniędzy, mówiąc, iż otrzymają wynagrodzenie od Raptusiewicza. Jest więc nie tylko biegły w procedurach sądowych (rejent to dawny urzędnik), ale także skąpy.

Zamiłowanie do brzęczących monet daje poznać w czasie rozmowy z Synem. Ze względu na przyszłość Wacława (a tak naprawdę - swoje korzyści) nakazuje mu poślubić Podstolinę. Czepiersińska - wdowa po podstolim - posiada niemały majątek. Co prawda w finale dzieła okazuje się, iż wszystko należy do Klary, lecz właśnie z tego powodu mężczyzna spogląda na nią łaskawszym okiem.

Pobożność Rejenta jest jedynie powierzchowna. Wielokrotnie mówi o woli nieba, lecz sam jest bezwzględny i nie liczy się z uczuciami innych. Przykładem jest sposób, w jaki traktuje Wacława, nakazując mu ślub z Podstoliną.

Milczek jest człowiekiem wytrwale dążącym do celu, skrywającym emocje i posługującym się głównie rozumem. Jednak gdy wymaga tego sytuacja, pojawia się w umówionym miejscu, oczekując na pojedynek. Z pewnością nie należy on do grona najbardziej efektownych bohaterów literackich, lecz jego spokój i cierpliwość mogą budzić uznanie.

Charakterystyka Podstoliny

Podstolina jest atrakcyjną kobietą, która przeżyła śmierć trzech mężów. Wciąż stanowi interesującą partię, Raptusiewicz widzi w niej idealną kandydatkę na żonę, Rejent chce zeswatać ją z synem.

Sama Czepiersińska pragnie szybko wyjść za mąż, by nie spędzić starości w nędzy. Dlatego przystaje na propozycję Cześnika. Jednak bardzo szybko zmienia zdanie, gdy otrzymuje korzystniejszą propozycję od Milczka (100000 wpisane w intercyzę). Nie jest więc stała w uczuciach, być może w wyborze partnera „na całe życie” kieruje się kryterium ekonomicznym.

O bohaterce wiadomo, że kiedyś wiodła bardzo aktywne życie. W czasie jednego z balów, w których uczestniczyła, poznała Wacława. Zauroczony dojrzałą kobietą młodzieniec wpadł w jej oko, a rozgrywający się między nimi romans staje się niechlubnym epizodem z biografii mężczyzny (szczególnie w obecności Klary).

Z wielkim dystansem traktuje Podstolina Papkina - być może wynika to z jego charakteru, być może spowodowane jest tym, iż nie posiada on majątku, jakim mógłby się pochwalić.

Kreując postać Anny Czepiersińskiej, umieścił w niej Fredro charakterystyczne dla epoki cechy kobiety. Bohaterka pozostaje na uboczu, wnikliwie obserwuje innych bohaterów, czeka na odpowiedni moment, by osiągnąć własny cel. Jej uczucia są powierzchowne, a osobowość zmienna. Trudno jednak oceniać ją negatywnie, gdyż dąży do szczęścia, wykorzystując swoje największe atuty.

Charakterystyka Wacława

Syn Rejenta Milczka jest postacią reprezentującą młode pokolenie. W przeciwieństwie do ojca nie darzy nienawiścią Raptusiewiczów, wręcz przeciwnie - zakochuje się w Klarze, bratanicy Cześnika. To właśnie uczucie staje się dla niego największą wartością.

Wacław odznacza się odwagą i wielką chęcią do działania. Z ukochaną spotyka się potajemnie, obok muru. Zmęczony sytuacją, która stanowi zagrożenie dla ich uczucia, postanawia zaproponować jej ucieczkę. Gdy kobieta odmawia, decyduje się na poszukiwanie innego sposobu mogącego umożliwić im bycie razem. Gdy, wykazawszy się sprytem, trafia w niewolę Papkina, postanawia wykorzystać ten fakt i staje przed Cześnikiem (jako komisarz Rejenta) i mówi o wprowadzeniu zgody. Następnie drwi z Papkina i nie chce odejść, postanowiwszy zostać jego jeńcem (by mieć szansę na częstsze spotykanie się z Klarą).

Wcześniejsze losy bohatera są zagadkowe. Wiadomo jedynie, iż przebywał na studiach w wielkim mieście, a w czasie jednego z balów poznał Podstolinę, z którą połączył go przelotny romans. By zdobyć jej serce, posłużył się podstępem, tytułując się mianem litewskiego księcia.

Wacław, chociaż różni się od ojca, nie sprzeciwia się Rejentowi, gdy ten mówi o ślubie z Podstoliną. Próbuje wymóc na ojcu zmianę decyzji, przedstawiając argumenty w postaci swych uczuć. Jednak mężczyzna pozostaje niewzruszony.

Syn Milczka gotów jest zrobić wszystko dla ukochanej. Gdy po raz drugi pojawia w części Raptusiewiczów, zostaje otoczony przez popleczników Cześnika. Nie okazuje strachu, prosi o szablę, gdyż wierzy, iż ma do czynienia z ludźmi honorowymi. Wtedy Raptusiewicz roztacza przed nim wizję poślubienia Klary, co sprawia młodzieńcowi ogromną radość.

Wacław Milczek to postać pozytywna, budząca sympatię odbiorcy. Co ciekawe - autor nie nadał mu cech komicznych, przez co podkreślił charakter nowego, wchodzącego na scenę dziejową pokolenia - ludzi odważnych, poważnych, zapalonych do działania i ceniących najważniejsze wartości.

Charakterystyka Klary

Klara Raptusiewiczówna jest bratanicą Cześnika i córką właścicieli połowy zamku będącego areną wydarzeń przedstawionych w „Zemście”. Ta młoda dziewczyna gorąco kocha Wacława i pragnie dzielić z nim swoje szczęście.

Bohaterka początkowo czuje sie osłabiona konfliktem i zagrożeniem rzucanym przez waśń Cześnika i Rejenta na jej związek z Wacławem. Jednak gdy bohater proponuje jej ucieczkę, odpowiada mu, iż nie zdecyduje się na taki krok, ponieważ nie chce wiązać się z ukochanym w niesławie.

W pewnym momencie Klara postanawia wziąć sprawy w swoje ręce i zaleca Wacławowi, by ten wkupił się w łaski Podstoliny, a wtedy Cześnik pozwoli mu pozostać w zarządzanej przezeń części zamku. Wtedy wyraźnie nabiera przekonania, iż wszystko znajdzie pozytywny finał.

Raptusiewiczówna łączy w sobie rozsądek i romantyzm. Jest bohaterką nieulegającą podszeptom emocji, stara się postępować właściwie, w sposób przemyślany. To właśnie ona wykazuje się przytomnością umysłu, przeznaczając na odszkodowanie dla Podstoliny kwotę ze swego posagu. Nadto - przez cały utwór pragnie zaprowadzić zgodę między zwaśnionymi bohaterami, co okazuje się zadaniem niezwykle trudnym.

Klara to postać budząca pozytywne emocje. Jest kobietą rozsądną, lecz nieobce są jej porywy uczucia. Idealny balans między tymi dwiema wartościami sprawia, że bohaterka zdobywa serce Wacława i osiąga ostateczne szczęście.

Charakterystyka Papkina

Józef Papkin jest jednym z bohaterów „Zemsty” Aleksandra Fredry. Odbiorca poznaje go w pierwszym akcie dzieła, gdy ten ubrany zgodnie z francuską modą mężczyzna przybywa na wezwanie Cześnika. Jego pojawienie się w zamku jest opóźnione, lecz wejście ma bardzo mocne.

Gdy tylko Papkin staje przed Cześnikiem, rozpoczyna barwną opowieść o przygodach, jakie spotkały go w drodze do zamku (Pędząc czwałem na rozkazy, / Zamęczyłem szkap bez liku, / Wywróciłem ze sto razy, / Tak że z nowej mej kolaski / Gdzieś po drodze tylko trzaski), co Raptusiewicz kwituje stwierdzeniem: A ja za to ręczyć mogę, / Że mój Papkin tu piechotą / Przewędrował całą drogę. Już w tym momencie ujawnia się pierwsza cecha Papkina - skłonność do konfabulowania i opowiadania niesamowitych historii.

Bohater ten ma o sobie całkiem wysokie mniemanie. Sam tytułuje siebie lwem Północy, a bitwy, w których brał udział, zawsze były krwawe i kończyły się jego zwycięstwem oraz egzekucjami wziętych przezeń jeńców (opowiada o tym Wacławowi). Nadto jest on w posiadaniu doskonale zaopatrzonej piwnicy - ma w niej najlepsze trunki całego świata - o czym mówi, smakując wina, jakim poczęstował go Milczek. Rzecz jasna - wszystkie te opowieści są nieprawdziwe, a Papkin, skonfrontowany z rzeczywistością, boi się stanąć naprzeciw murarzy i dobyć swojej Artemizy (szabla nazwana od Artemizji), chowając się za budynkiem. Rzecz jasna - później powraca do Cześnika w glorii i chwale, wyliczając swe zasługi.

Papkin, przynajmniej swoim zdaniem, uchodzi za uwodziciela, któremu nie potrafi oprzeć się żadna kobieta. Chcąc powiadomić Klarę o swoim przybyciu, dobywa gitary i śpiewa piosenkę o kotku. Gdy pojawia się Podstolina, z pasją rozprawia o wielkim balu, w jakim uczestniczył, a dopiero później przekazuje wiadomość od Cześnika. Najdotkliwsze jest dlań spotkanie z umiłowaną przez niego Raptusiewiczówną. Próba zdobycia jej serca przy zastosowaniu powieściowej retoryki spełza na niczym, a bohater zostaje zobowiązany do przywiezienia krokodyla.

Posłaniec Cześnika jest mężczyzną wręcz obsesyjnie lękliwym. Dowodzi tego nie tylko jego „bohaterstwo” na pierwszej linii frontu w walce przeciw murarzom, ale także spotkanie z Milczkiem. Początkowo rozochocony i pewny siebie Papkin nabiera pokory, gdy pod drzwiami staje 4 hajduków. Wówczas zupełnie zmienia ton - jak najszybciej pragnie wydostać się z obcej części zamku. Jednak i to nie daje mu spokoju - po powrocie do Raptusiewicza ma silne przeświadczenie, iż został otruty (pokazuje to także jego hipochondryzm).

Papkin szczególnie umiłował karty. Być może dlatego jego majątek składał się tylko z szabli, gitary i kolekcji motyli. Jak wykazują badacze literatury - jego nazwisko pochodzi od słowa „papka”, które oznaczało tyle, co „resztki z pańskiego stołu”. Postaci tej nie można jednak oceniać w sposób jednoznaczny. To właśnie Papkin stanowi jedno z najbardziej obfitych źródeł komizmu utworu, a jego nieudolne interwencje mogą bawić do łez.