Refleksja o kulturze z perspektywy obozowej pryczy

Tadeusz Borowski w „Opowiadaniach” nie tylko przedstawia drobiazgowy obraz funkcjonowania obozów koncentracyjnych, ale także dokonuje głębokiej refleksji nad kulturą europejską, która wydała tak zatrute owoce. Rozważania narratora Tadka niejednokrotnie mają charakter filozoficzny. Bohater przebywając w obozie jako więzień doświadcza skrajnie ciężkich warunków, jednocześnie jednak jest wnikliwym obserwatorem zachowań innych ludzi, zarówno katów, jak i ofiar. Jego wizja człowieczeństwa i cywilizacji poraża gorzkim pesymizmem.

W opowiadaniu „U nas w Auschwitzu” Tadek oglądając upiorne sceny masowego ludobójstwa, zaczyna dostrzegać analogię pomiędzy rzeczywistością obozu i wydarzeniami, które legły u podstaw europejskiej cywilizacji. Uświadamia on sobie, że od zarania dziejów wielkie imperia wznoszono na krwi i wyzysku jednych narodów przez inne. Eksterminacja i reifikacja człowieka jest niejako wpisana w kulturę. Egipcjanie zbudowali bowiem wspaniałe piramidy, wykorzystując niewolniczą pracę podbitych ludów. Rzymianie zaś dokonali zagłady Etrusków. Współcześnie nikt nie pamięta o ofiarach, natomiast wszyscy podziwiają geniusz i wspaniałość starożytnych dzieł.

Z perspektywy obozowej pryczy bohaterowi wydaje się, że to samo czeka hitlerowskie Niemcy. Wielkie niemieckie koncerny wykorzystują niewolniczą pracę więźniów, a w przyszłości wszyscy zapomną o ich strasznych zbrodniach, będą zaś jedynie skupiać się na wyprodukowanym przez nich bogactwie. Co więcej, Borowski dostrzega, że granice między katem i ofiarą bywają płynne. Więźniowie obozów, by przeżyć, czasami muszą dopuszczać się strasznych czynów: matki zostawiają swoje dzieci, przyjaciele donoszą na siebie i okradają się, wszyscy stają się narzędziami zagłady. Kultura jest zatem przestrzenią zakłamania, w której pod pozorem ogłady i dobrych manier kryją się zbrodnicze ludzkie instynkty. Pisarz np. w opowiadaniu „Bitwa pod Grunwaldem” pokazuje, że obozowe prawa obowiązują również na wolności, są jedynie bardziej zakamuflowane.