Behawioryzm w „Opowiadaniach” Borowskiego

Tadeusz Borowski w „Opowiadaniach” stosuje behawioralną technikę narracji. Mamy tu do czynienia zarówno z metodą konstruowania przekazu literackiego, jak i inspiracją psychologią behawioralną. Głównym przejawem owej metody u Borowskiego jest pokazywania bohaterów niejako z zewnątrz, przez pryzmat ich zachowań, a nie wewnętrznych przemyśleń czy motywacji. Behawioryzm w literaturze zapoczątkowała proza amerykańska latach 20., między innymi utwory Ernesta Hemingwaya, który zainspirował się założeniami prądu w psychologii opisującego człowieka jako istotę podlegającą określonym bodźcom sterującym jego zachowaniami.

Borowski prezentuje w „Opowiadaniach” iście behawiorystyczny sposób narracji. Nie wnika w głębokie motywacje więźniów obozów koncentracyjnych, a jedynie pokazuje ich rozmaite zachowania. Dzięki temu pisarz zwraca uwagę na fakt, że nie teorie i deklaracje są miarą wartości człowieka, ale świadczą o nim przede wszystkim jego czyny. Ostatecznie to bowiem konkretne wybory i zachowania decydują o tym, czy ktoś zachowuje zasady moralne czy nie. Iwan z opowiadania „Dzień na Harmenzach” pomimo swojej odpychającej powierzchowności decyduje się przyznać do kradzieży kaczki, by uratować niewinnego Greka. Z kolei w utworze „Proszę państwa do gazu” widzimy matki, które wypierają się własnych dzieci, by uniknąć śmierci w komorze gazowej.

Narrator „Opowiadań”, Tadek, nie ocenia postaw współwięźniów, a jedynie sucho je relacjonuje. Dzieje się tak dlatego, ponieważ pisarz wychodzi z założenia, że nie ma prawa osądzać ludzi znajdujących się w skrajnych warunkach. Po drugie zaś umożliwia to czytelnikowi samodzielne wyciągnięcie wniosków.

Wreszcie niezwykle ważnym aspektem behawioryzmu w „Opowiadaniach” Borowskiego jest obnażenie mechanizmów działania obozów koncentracyjnych. Ich podstawą była właśnie socjotechnika behawioralna, polegająca na sterowaniu zachowaniem całych mas ludzi za pomocą systemu kar i nagród. Obozy koncentracyjne były wielkim socjologicznym eksperymentem, który pokazał, że można człowieka zredukować do poziomu instynktów biologicznych i za pomocą określonych bodźców regulować jego działania i reakcje.