Gustaw Morcinek – biografia i charakterystyka twórczości

Biografia

Gustaw Morcinek – polski prozaik pochodzący ze Śląska, nauczyciel i działacz publicystyczny. Przyszedł na świat 25 sierpnia 1891 r. w Karwinie na Śląsku Cieszyńskim (zmarł 20 grudnia 1963 r. w Krakowie).

Pochodził z ubogiej rodziny i był najmłodszy z czwórki rodzeństwa. Po śmierci ojca – Józefa Morcinka cały trud utrzymania rodziny spadł na matkę. Augustyn (takim imieniem został ochrzczony Gustaw), chcąc pomóc matce finansowo, po ukończeniu szkoły ludowej w wieku 16 lat rozpoczął pracę w kopalni. Dzięki wsparciu górników udało mu się zebrać odpowiednią kwotę na dalszą edukację i trzy lata później zaczął uczęszczać do nauczycielskiej szkoły ludowej w Białej (ukończył ją w 1914 r.).

Wraz z wybuchem I wojny światowej został powołany do wojska. Niedługo potem rozpoczął pracę jako nauczyciel w Skoczowie (lata 1920 – 1936). Z sukcesem potrafił łączyć pracę zawodową z działalnością literacką i publicystyczną. Angażował się też w politykę – był działaczem akcji plebiscytowej na rzecz przyłączenia do Polski Śląska Cieszyńskiego.

W latach 1937 – 1939 przebywał za granicą w wielu krajach Europy Zachodniej (we Francji, Włoszech, Austrii, Niemczech i Danii). Krótko przed wybuchem II wojny światowej powrócił do Polski. Pierwszego zaś września 1939 r. wyjechał do Lwowa, skąd powrócił do Skoczowa na przełomie września i października. Niestety 6 października został aresztowany przez niemieckie gestapo, a następnie osadzony w niemieckich obozach koncentracyjnych (lata 1939 – 1945). Powodem aresztowania była jego przedwojenna działalność antyniemiecka. Proponowano mu co prawda podpisanie volkslisty, dzięki której mógł się uwolnić, ale stanowczo odmówił.

W 1946 r. Morcinek znów wrócił do Polski i zamieszkał na Śląsku. W tym czasie władza zapewniała mu bardzo dobre warunki do pracy, a mimo to jego powojenna twórczość nie cieszyła się już takim uznaniem jak utwory przedwojenne. Chcąc odwdzięczyć się władzy za jej przychylność, został członkiem PZPR. W latach 1952 – 1956 był też posłem na Sejm II kadencji. W okresie powojennym związał się też politycznie ze Stronnictwem Demokratycznym. Niesłusznie przypisywano mu autorstwo pomysłu przemianowania nazwy Katowic na Stalinogród (tak naprawdę nazwa ta został zmieniona uchwałą z 7 marca podpisaną przez Bolesława Bieruta i Aleksandra Zawadzkiego). Cała sprawa odbiła się przykrym echem i niekorzystnie wpłynęła na dotychczas przyjazny i pełen szacunku stosunek katowiczan do pisarza i jego twórczości.

Gustaw Morcinek otrzymał wiele odznaczeń i nagród literackich (m. in. w 1951 r. Nagrodę Państwową II stopnia), a jego bogaty dorobek literacki przetłumaczono na języki obce i wydano za granicą.

Pisarz zmarł na białaczkę 20 grudnia 1963 r. w Krakowie. Został pochowany na Cmentarzu Komunalnym w Cieszynie.

Charakterystyka twórczości

Pisarz debiutował w 1918 r. na łamach „Dziennika Cieszyńskiego” – ukazał się w nim artykuł „Wspomnienia z przewrotu w listopadzie 1918 r.”. W latach 20 – tych publikował tu swe utwory, współpracując jednocześnie z „Zaraniem Śląskim” (lata 1920 – 1931). Był też współzałożycielem grupy literackiej „Przedmieście”. Jego najbardziej znane utwory powstały jednak na przełomie lat 20 – tych i 30 – tych, kiedy to był on jedynym znaczącym śląskim polskojęzycznym prozaikiem. Morcinek pisał wówczas głównie utwory poświęcone tematyce górniczej i śląskiej.

Największy rozgłos przyniosły mu zbiór opowiadań „Serce z tamą” (1929 r.) i epicka powieść „Wyrąbany chodnik” (część 1 – 2, 1931, 1932 r.), a także „Narodziny serca” (1932 r.) i „Łysek z pokładu Idy” (1933 r.). Były to w większości utwory poświęcone tematyce górniczej i kreślące obraz Śląska w początkach XX w., które przyniosły pisarzowi powszechną sławę, a nawet uznanie samej Zofii Kossak, która nazwała go następcą Orkana.

Kolejno powstawały też jego powieści społeczno – obyczajowe i psychologiczne utrzymane w duchu katolicyzmu i nawiązujące do ludowych powiastek. Były to np.: „Byli dwaj bracia” (1930), „Inżynier Szeruda” (IKC 1936). Uznanie dzieci i młodzieży zdobyły zwłaszcza najbardziej lubiane przez nich utwory, czyli „Łysek z pokładu Idy”, „Gwiazdy w studni” i „Miasteczko nad rzeką”.

W swych utworach Morcinek starał się posługiwać wypróbowaną techniką – łączył autentyzm obserwacji z liryzmem i odrobiną humoru. Pisał nie tylko utwory poruszające ważne problemy społeczne. W jego bogatym dorobku znajdziemy powieści historyczne, a także powieści dla dzieci i młodzieży, a nawet baśnie nawiązujące do literatury popularnej, czyli tzw. śląskich „bajań” ludowych. Ważnym elementem jego twórczości była też rozbudowana epistolografia.

W swej powojennej twórczości starał się kontynuować problematykę dotyczącą Śląska i pracy górników („Pokład Joanny”, 1950 r.). Wojenno obozowe – przeżycia i traumatyczne wspomnienia z tamtego okresu zawarł m. in. w utworach: „Listy spod morwy” (1945), „Listy z mojego Rzymu” (1946), „Wybór pism” (tom 1-3, 1956).