Ziele na kraterze – opracowanie, problematyka, bohaterowie

Geneza

„Ziele na kraterze” napisane zostało w 1951 r. Powieść została opublikowana przez wydawnictwo Roy Publishers, a w Polsce ukazała się w 1957 nakładem wydawnictwa PAX.

Jedna z najważniejszych pozycji w dorobku Wańkowicza powstała w okresie dla autora szczególnym. W 1949 r. opuścił on Europę (znaczny wpływ miały na to nieporozumienia z członkami Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie) i udał się do Stanów Zjednoczonych. Za oceanem zamieszkał z córką (Martą, w książce zwaną Tili) oraz Janem Erdmanem, zięciem. Ponowne zjednoczenie z rodziną na pewno sprzyjało wspomnieniom. I to właśnie wtedy Wańkowicz stworzył tę wyjątkową pamiątkę z dawnych czasów, jaką niewątpliwie jest „Ziele na kraterze”.

Czas i miejsce akcji

Akcja „Ziela na kraterze” rozpoczyna się w roku 1919 (narodziny Krysi), a kończy się w roku 1945 (narodziny Anny Krystyny, wnuczki Wańkowicza).

Głównym miejscem akcji utworu jest Warszawa. Wańkowiczowie mieszkają najpierw przy ulicy Elektoralnej, później cieszą się wymarzonym Domeczkiem, który stoi na Żoliborzu (ulica Dziennikarska). Przestrzeń fabularna „rośnie” jednak wraz z bohaterkami. Wańkowiczowie odwiedzają rozmaitych krewnych (Jerka, Bezek, Jodańce), podróżują po całej Polsce (spływy kajakowe; wyprawa na Śląsk, do Małopolski i w Bieszczady, wyjazd na Kresy) oraz odwiedzają obce kraje (Prusy, Belgia, Francja, Stany Zjednoczone). W momencie wybuchu II wojny światowej drogi bohaterów rozchodzą się - Tila wyjeżdża do Ameryki, King wyrusza przez Rumunię na Bliski Wschód, a Królik (Mama) i Krysia zostają w Warszawie.

Problematyka

Problematykę „Ziela na kraterze” najlepiej oddają słowa samego autora, które zawarte zostały w przedmowie do książki: Radość wzrostu i rozpacz istnienia były w każdej rodzinie. Pisałem przez pryzmat dla mnie najważniejszy - własnego domu. Ten dom w czasie pokoju miał swoje cechy ujemne, w czasie okupacji nie całopalił się, w czasie pogromu nie został porażony więcej niż inne domy. Chciałbym więc tylko, aby czytający przez jego dzieje ujrzeli dzieje swoich domów i swoich rodzin, i żeby wywołane wspomnienie rozdarło na chwilę nieznośny osad życia.

Historia rodziny Wańkowiczów jest utworem o charakterze autobiograficznym. Autor w znacznej mierze koncentruje się na narodzinach i dojrzewanie jego dwóch córek - Krysi (emocjonalnej, ciekawej świata, głęboko przeżywającej niepowodzenia) oraz Marty (pełnej energii, niezrażającej się potknięciami, gadatliwej i wesołej).

Przedwojenne życie Wańkowiczów to splot niezwykłych zdarzeń. Przyjście na świat dwóch dziewczynek zmienia chłodne mieszkanie przy Elektoralnej w ciepły, pełen miłości dom. Staje się ono również impulsem dla rodziców. King zaczyna tworzyć slogany reklamowe i rozwija karierę literacką. Jego przychody rosną, dzięki czemu rodzina może przenieść się do wymarzonego Domeczku, który stanie się w utworze najświętszą przestrzenią Wańkowiczów. Pieniędzy wystarcza również na odbywanie pełnych atrakcji podróży po całym świecie.

Radosny obraz załamuje się, gdy wybucha II wojna światowa. Wszechobecna atmosfera zagrożenia powoduje, że King i Tili opuszczają ojczyznę. Ojciec wyrusza do Rumunii, skąd przedostaje się na Bliski Wschód, a później do zachodniej Europy. Marta z kolei zatrzymuje się w Stanach Zjednoczonych, gdzie sama zakłada rodzinę. W Polsce zostają pani Zofia i Krysia. Starsza córka Wańkowiczów dołącza do batalionu „Parasol” i ginie w powstaniu warszawskim.

Bardzo ważną kwestią poruszoną w „Zielu na kraterze” jest właśnie wpływ wojny na ludzkie życie. Destrukcyjny charakter tego kataklizmu zobrazowany zostaje nie tylko poprzez wymowne opisy, lecz również poprzez kontrast z wcześniejszym życiem bohaterów, które po 39 wywróciło się do góry nogami.

Chociaż autor utworu zawarł w nim przejmujący zapis swej osobistej tragedii, „Ziele na kraterze” nie jest dziełem posępnym, pozbawionym nadziei. Wręcz przeciwnie - odczytywać można je jako afirmację życia rodzinnego, wspólnego odkrywania świata i siebie nawzajem. Ostatnie słowa, które ojciec kieruje do Krysi (Żyjesz, Krysiuniu. Żyjesz i żyć będziesz) potwierdzają również przeświadczenie o nieśmiertelności miłości i pamięci.

Warto jeszcze na chwilę zastanowić się nad tytułem utworu. Jego znaczenie zostaje wyjaśnione już na pierwszych stronach powieści. Tytułowym zielem jest właśnie Krysia, dziewczynka chorowita i słaba, o której życie rodzice wciąż drżeli. Dopiero po otrzymaniu przez Wańkowiczów specjalnych leków z Paryża owo ziele na kraterze poczęło rosnąć. Tytuł można odnieść także do całego pokolenia międzywojennego. Wielki wybuch, jaki nastąpił we wrześniu 1939, wyrwał ich korzenie, zaburzył ich rozwój. Po wojnie musieli oni spróbować jeszcze raz wejść w życie.

Opisy bohaterów

King (Melchior Wańkowicz)

Jak można się domyślić, pseudonim głównego bohatera pochodzi z powieści Henryka Sienkiewicza pt. „W pustyni i w puszczy”. Wybrał go nie kto inny, ale właśnie córki, którym Tato zwykł czytać.

King zarabiał, pracując jako sekretarz redakcji i autor sloganów reklamowych. Był naprawdę świetny w różnego rodzaju zabawach słowami (ujawniało się to również w rozmaitych grach prowadzonych z dziewczynkami), toteż szybko zdobył mocną pozycję w kręgach literackich, także jako autor powieści reportażowej „Na tropach Smętka”.

Głównym marzeniem Kinga było wychowanie swych córek na osoby samodzielne, odpowiedzialne i dobre. Właśnie dlatego odetchnął z ulgą, gdy we wrześniu 1939 r. Krysia powiedziała mu, że nie potrafi zmusić się do tego, aby nienawidzić Niemców. Metody Wańkowicza były bardzo interesujące. Nigdy nie dawał gotowych rozwiązań, podsuwając jedynie wskazówki i gorąco zachęcając do wytrwałej pracy (np. w czasie pisania przez Martę felietonów ze spływu kajakowego). Zawsze oczekiwał od córek wzięcia odpowiedzialności za popełnione błędy, choć nie karał ich surowo. Był bardzo liberalnym ojcem, który niekiedy świadomie pozwalał córkom na potknięcia i drobne nadużycia (np. picie alkoholu), aby same mogły się przekonać, jakie skutki niosą określone czyny.

Ojciec zdecydowanie odniósł wielki sukces. Jego ukochane córki stały się osobami zdecydowanymi i żyjącymi w zgodzie ze swoimi poglądami i przekonaniami. Nie przejawiały zazdrości ani nie pogardzały innymi, zawsze szukając nici porozumienia.

Zofia Wańkowicz

Matka Krysi i Marty zwana jest w utworze Królikiem oraz Świętą. To ona stała na straży porządku i zasad. Była kobietą ciepłą, życzliwą i troskliwą, bardzo mocno kochała swe córki i gotowa była ponieść dla nich największe poświęcenia.

Niekiedy kwestionowała dość liberalne podejście Kinga, ale zawsze starała się unikać konfliktów i niepotrzebnych napięć.

Krysia Wańkowiczówna

Krysia była starszą córką państwa Wańkowiczów. Już od najmłodszych lat rodzice drżeli o jej życie. Często bowiem chorowała, a szczególnie dokuczliwe były duszności, z powodu których cierpiała. Jeden z pediatrów stwierdził, że dolegliwości spowodowane były nerwicą (matka Krysi niedługo przed jej narodzinami straciła ukochanych braci).

To właśnie Krysia jest tytułowym zielem. Dzięki specjalnie sprowadzonemu lekarstwu jej zdrowie się ustabilizowało, co pozwoliło jej rozwijać się niczym roślina. Bardzo szybko dał znać o sobie wyjątkowy charakter tej dziewczynki. Niezwykle ciekawa (stąd często zwana Pytonem, gdyż wciąż zadawała pytania), uparta, a przy tym spokojna i zamknięta w sobie. Niepowodzenia przeżywała bardzo długo, czyniąc to w samotności. Kiedy podjęła już jakąś decyzję, gotowa była wiele poświęcić, aby dążyć do jej realizacji. Cechowała się również wielką wrażliwością na krzywdę innych - pragnęła sprawiedliwości i nie umiała nienawidzić ludzi lub nimi pogardzać.

Krysia od najmłodszych lat kochała zabawy na świeżym powietrzu. Kiedy dorosła, nie marzyła o niczym innym, tylko o pracy na roli. Dlatego wybrała praktyki w Jodańcach.

W czasie II wojny światowej Krysia postanowiła zostać w Warszawie. Gdy sytuacja w mieście stawała się coraz trudniejsza, zdecydowała się na dołączenie do batalionów „Parasola”. Zginęła, walcząc w powstaniu warszawskim.

Marta Wańkowiczówna

Marta urodziła się, gdy Krysia miała dwa lata. Już na początku dała się poznać jako dziecko zupełnie inne - zdrowe, żywotne, pełne chęci do psot i zabawy.

Tili, bo tak nazywali ją rodzice i siostra, wniosła do rodzinnego domu wiele ciepła i zabawy. Od najmłodszych lat pragnęła zawsze doścignąć starszą siostrę, przez co stała się osoba ambitną i samodzielną. Nigdy nie zrażała się niepowodzeniami, odpowiadając na nie uśmiechem i podejmowaniem kolejnych prób. Z łatwością nawiązywała kontakty, zjednując sobie ludzi swym optymistycznym i pełnym dystansu podejściem do świata.

W młodości dała się także poznać jako utalentowana literatka, gdy jej felietony (napisane zupełnie samodzielnie - King udzielał jej jedynie wskazówek kompozycyjnych) ze spływu kajakowego zostały opublikowane w „Płomyku”.

Po wybuchu II wojny światowej Tili pracowała jako sanitariuszka. Kiedy opór polskich sił został złamany, poszła za radą rodziców i wyjechała do Stanów Zjednoczonych. Tam założyła własną rodzinę, a wkrótce na świat przyszła jej córka - Anna Krystyna.