Geneza
Powieść „Mistrz i Małgorzata” powstawała w latach 1928 – 1940. Wydanie drukiem pełnej wersji powieści miało zaś miejsce dopiero w 1968 roku we Frankfurcie nad Menem. Postać samej Małgorzaty Bułhakow wzorował na swojej żonie, Helenie Siergiejewnie.
Czas i miejsce akcji
Akcja powieści toczy się w latach 30. XX wieku w Moskwie oraz w starożytnej Jerozolimie. Wydarzenia rozgrywają się jednocześnie we współczesności i w czasie biblijnym.
Motywy
Motyw szatana – diabeł pod postacią Wolanda jest jednym z głównych bohaterów powieści i sprawcą dziwnych wydarzeń w Moskwie.
Motyw Chrystusa – Chrystus występuje w powieści Mistrza o Piłacie jako Jeszua.
Motyw miłości – romans Mistrza i Małgorzaty to jeden z przewodnich wątków powieści.
Motyw artysty – tytułowy Mistrz to pisarz, który z powodu ograniczeń cenzuralnych nie może wydać swojego wielkiego dzieła.
Interpretacja
„Mistrz i Małgorzata” to powieść, której akcja rozgrywa się w dwóch planach czasowych: we współczesnej Moskwie oraz starożytnej Jerozolimie. W obu tych porządkach toczy się historia zbawienia – Chrystus za sprawą wyroku tchórzliwego Piłata umiera na krzyżu. Bułhakow podkreśla, że wielki dramat moralny dotyczący miłości, wierności wyznawanym zasadom i odpowiedzialności jest aktualny w każdym miejscu i w każdym czasie, również w zniewolonej totalitaryzmem Moskwie. Pisarz obnaża jednocześnie zasady, na jakich opiera się totalitarne państwo: wszechobecne donosicielstwo, brak wolności słowa, cenzurowanie sztuki i deficyt poszanowania ludzkiej godności.
Oto w stolicy Związku Radzieckiego nieoczekiwanie zjawia się diabeł, który dzięki swoim sztuczkom doprowadza do całkowitego chaosu, a jednocześnie demaskuje tkwiące w ludziach totalitarnego systemu zło. „Mistrz i Małgorzata” to także książka o artyście (Mistrz jest pisarzem) oraz o sile miłości, która przezwycięża śmierć.
Bohaterowie
Charakterystyka Mistrza
Mistrz, tytułowy bohater powieści Bułhakowa „Mistrz i Małgorzata”, to artysta, który z powodu cenzury obowiązującej w totalitarnym państwie, nie może dokończyć swojej wielkiej powieści i staje się ofiarą niesprawiedliwego systemu władzy. Sam pseudonim postaci wskazuje na jej wybitność. Mistrz to niezwykle inteligentny i wykształcony człowiek: włada pięcioma językami i pracuje jako historyk w muzeum. Mężczyzna, jako jeden z niewielu, ma odwagę samodzielnie myśleć i wyrażać swoje poglądy w literaturze. Dzięki wygranej na loterii może całkowicie poświęcić się sztuce. Tworzy zatem powieść o Chrystusie i Piłacie, która ze względu na ateistyczną ideologię komunizmu jest w Moskwie nie do przyjęcia. W napadzie rozpaczy Mistrz pali zatem swoje dzieło i zgłasza się do kliniki dla umysłowo chorych.
Egzystencję Mistrza wypełnia jednak nie tylko twórczość literacka, ale także miłość do pięknej Małgorzaty. Pojawienie się tej kobiety w życiu artysty należy do wydarzeń niezwykłych. Małgorzata jest spełnieniem marzeń pisarza, stanowi jego idealne uzupełnienie, zarówno cielesne jak i duchowe. To dzięki jej miłości Mistrz dostępuje nadprzyrodzonej łaski dokończenia swojej powieści i opuszczenia na zawsze zniewolonego miasta. Wspólnie z Małgorzatą wypija podarowaną im przez Wolanda truciznę, dzięki czemu przenosi się w zaświaty absolutnej wolności i miłości.
Charakterystyka Małgorzaty
Małgorzata z powieści Bułhakowa to piękna, trzydziestoletnia kobieta, żona wpływowego urzędnika państwowego. Pewnego dnia podczas spaceru bohaterka spotyka Mistrza i zakochuje się w nim bez pamięci. Dla artysty porzuca luksusowe życie u boku swojego męża i zostaje kochanką Mistrza. Szczęście kochanków nie trwa jednak długo, pisarz zostaje skazany na publiczną śmierć przez bezlitosną cenzurę i ataki prasowe, niszczy swoją powieść i zamyka się w klinice psychiatrycznej. Zrozpaczona Małgorzata próbuje znaleźć sposób, by pomóc ukochanemu. Bez wahania przyjmuje zatem ofertę od samego diabła i pod wpływem tajemniczego kremu zamienia się w wiedźmę.
Pierwszą rzeczą, jakiej dokonuje, jest zemsta na krytyku, który doprowadził do zguby Mistrza. Następnie Małgorzata zgadza się zostać gospodynią balu szatana, ponieważ liczy na możliwość spotkania z ukochanym. Rzeczywiście kobieta zostaje nagrodzona – dzięki jej postawie Mistrz może dokończyć powieść swojego życia. Niczym Szekspirowska Julia Małgorzata wręcza ukochanemu truciznę i wspólnie z nim przenosi się do niebiańskich zaświatów. Małgorzata jest wcieleniem bezinteresownej miłości i miłosierdzia. W swoim postępowaniu kieruje się zasadami moralnymi, a nie materialnymi profitami, potrafi również wybłagać łaskę dla dzieciobójczyni Friedy i uwolnić ją od strasznych mąk.
Świta Wolanda
Woland – szatan, który zjawia się w Moskwie na swój coroczny bal. Występuje pod postacią tajemniczego cudzoziemca, profesora magii, a także iluzjonisty, który organizuje wielki pokaz w moskiewskim Teatrze Varietes. Woland swoim pojawieniem się w mieście doprowadza do wielkiego chaosu. Za jego sprawą ludzie związani z totalitarną przemocą sami wpadają w jej sidła, a Mistrz i Małgorzata mogą odzyskać upragnioną wolność i połączyć się w zaświatach.
Behemot – to demon-błazen, który w Moskwie zjawia się pod postacią czarnego kota. Jest on nieodłącznym towarzyszem Wolanda.
Azazello – demon-morderca; Posiada groteskową aparycję: rude włosy i wielki kieł, nosi pasiasty garnitur, lakierki i melonik. Wręcza Małgorzacie cudowny krem, a także truciznę.
Korowiow-Fagot – mroczny rycerz. Przedstawia się jako tłumacz profesora Wolanda. Za pomocą donosu doprowadza do aresztowania prezesa spółdzielni mieszkaniowej. Ponadto asystuje on Wolandowi podczas przedstawienia w teatrze.
Hella – rudowłosa piękność z czerwoną blizną na szyi. Uczestniczy w porwaniu dyrektora administracyjnego teatru.