Totalitaryzm w „Mistrzu i Małgorzacie”

Michaił Bułhakow w powieści „Mistrz i Małgorzata” przedstawia obraz świata zniewolonego przez system totalitarny. Chodzi tu dokładnie o ustrój komunistyczny panujący w Związku Radzieckim w okresie, gdy rozgrywa się akcja książki. Pisarz nie nazywa owego systemu po imieniu, ale pokazuje go za pośrednictwem wielu znaków odsyłających do politycznego zniewolenia.

Wiadomo mianowicie, że Moskwa, stolica ZSRR, jest całkowicie odizolowana od krajów zachodnich – osoby podejrzane o obce pochodzenie lub nawet kontakt z Zachodem są bowiem z gruntu podejrzane. Z tego powodu Berlioza, podejrzewając Wolanda o to, że jest cudzoziemcem, ma zamiar donieść na niego milicji. Zabronione jest również posiadanie obcej waluty, dlatego prezes spółdzielni mieszkaniowej zostaje aresztowany, gdy podczas przeszukania milicja znajduje w jego łazience ukryte dolary.

Co więcej, społeczeństwo podlega nieustannej inwigilacji. Wszędzie czają się szpicle i szpiedzy. Obywatele wzajemnie na siebie donoszą i żaden człowiek nie może czuć się bezpieczny, ponieważ w każdej chwili jest narażony na absurdalne zarzuty. Ową nieprzewidywalność totalitarnej władzy oddaje Bułhakow za pomocą groteski i serii nielogicznie powiązanych zdarzeń.

Innym narzędziem totalitarnego porządku jest cenzura, która całkowicie likwiduje wolność słowa. Mistrz, główny bohater powieści Bułhakowa, traci wszystko z powodu napisania książki sprzecznej z ateistyczną ideologią propagowaną przez władzę. Kłopoty z cenzurą ma również poeta Iwan, który nie przedstawia postaci Chrystusa w tak negatywnym świetle, jak powinien. Ci, którzy nie dostosowują się do obowiązującego porządku, są karani całkowitym wykluczeniem społecznym: tracą pracę, są umieszczani w więzieniach i zakładach dla umysłowo chorych. Bułhakow demaskuje zatem grozę totalitaryzmu i jego pogardę dla pojedynczego człowieka.