Nazwa renesans pochodzi od francuskiego słowa „renaissance” znaczącego odrodzenie. Doskonale odzwierciedla ono charakter tej epoki, która narodziła się we Włoszech w XIV stuleciu, promieniując stamtąd na całą Europę. Głównym założeniem nowego prądu ideowego był zwrot w stronę starożytności i towarzyszące mu ciekawość świata oraz antropocentryzm. Nastąpił więc szybki wzrost znaczenia nauki, a zmiany zaszły także w obrębie sztuki i literatury. W wypadku pisarstwa można mówić nawet o narodzinach nowego bohatera i nowych tematów.
Postaci pojawiające się w dziełach doby renesansu wyraźnie różnią się od tych, których przedstawiała literatura średniowiecza. Przede wszystkim zyskują indywidualne cechy, przestając pełnić jedynie funkcję typu, wzoru parenetycznego. Dokonują one zatem własnych wyborów, mówią w swoim imieniu. Przykład tej zmiany obecny jest między innymi w „Dekameronie” Giovanniego Boccaccia. Główni bohaterowie dzieła, którzy snują różnorodne opowieści, to postaci wyraźnie zarysowane, posiadające osobiste preferencje, ceniące odmienne wartości. Jednak także bohaterowie poszczególnych noweli często zyskują specyficzne cechy.
Jednak prawdziwe mistrzostwo w kreowaniu nowych bohaterów literackich osiągnął William Szekspir. Targany rozterkami Hamlet lub wybierający zbrodnię Makbet stanowią przykład postaci autonomicznych, które działają niezależnie od zewnętrznych sił. Znane ze starożytności fatum zostaje w tym wypadku zastąpione odwiecznym pytaniem o istotę przeznaczenia i wolnego wyboru.
Literatura renesansu podniosła także nowe tematy. Jednym z nich stał się człowiek i wszystkie aspekty jego życia. Ponownie można przywołać „Dekameron”, który stanowi doskonały przykład dzieła obyczajowego, dotykającego spraw ziemskich, ludzkich. Pojawiają się w nim namiętności, cierpienia, podstępy, oszustwa itp., przez co dzieło stanowi bezcenne źródło informacji na temat ówczesnych obyczajów i zwyczajów.
Warto pamiętać również o Janie Kochanowskim – w swoich pieśniach i fraszkach przedstawia afirmatywną wizję ludzkiej egzystencji. Człowiek istnieje w świecie doskonałym, ponieważ stworzonym przez Boga, będąc zarazem najdoskonalszym dziełem Stwórcy. Chociaż wciąż towarzyszą mu cierpienia („Treny”), można je przezwyciężyć, znajdując konsolację dzięki wierze, filozofii, sztuce. Kochanowski często przywołuje także epikureizm i stoicyzm, czyli wyznaczniki ludzkiej ścieżki.
Czas odrodzenia jest także okresem wzmożonej refleksji nad obrazem świata. Prowadzona jest ona głównie w świetle filozofii, która także przeżyła ponowny rozkwit. Przykładami są m. in. „Makbet” Szekspira ukazuje wpisaną w historię dychotomię polegającą na różnicy między determinizmem (wszystko jest z góry zaplanowane) i indeterminizmem (przyszłość zależy od ludzkich wyborów). Z kolei „Hamlet” przedstawia tragizm ludzkich wyborów, zgubne konsekwencje, jakie może nieść zarówno podjęcie działania, jak i jego niepodjęcie.
Jednym z najważniejszych tematów renesansowej literatury był Bóg. Często przedstawiany jest jako „Deus – artifex”, czyli Bóg – Artysta, który stworzył świat będący najdoskonalszym dziełem sztuki. Przykładem dzieła wykorzystującego ten motyw jest hymn „Czego chcesz od nas, Panie, za Twej hojne dary?” autorstwa Jana Kochanowskiego. Ukazana w nim relacja między Bogiem a człowiekiem wyraźnie podkreśla odwieczną hierarchię, jednak w głębokiej wierze w opiekę okazywaną przez Stwórcę uwidacznia się renesansowy optymizm.
Odrodzenie z pewnością stało się okresem wielu przemian. Różnorodność prądów umysłowych tej epoki znalazła odbicie w ówczesnej sztuce, w mnogości podejmowanych przez nią tematów i prezentowanych sposobów patrzenia na świat. Brak wyraźnie dominującego rynku zaowocował wielkim bogactwem, które rozwijały kolejne epoki.