Społeczeństwo w „Lalce” – opis

„Lalka” jako powieść realistyczna prezentuje szeroką panoramę polskiego społeczeństwa. Nie jest to jedynie pobieżne przedstawienie polegające na wyliczeniu poszczególnych grup - wręcz przeciwnie, dzieło Bolesława Prusa uwidacznia nici wzajemnych zależności, relacje i oceny. Z pewnością można więc nazwać je wnikliwym studium polskiego społeczeństwa końca XIX stulecia.

Warszawa - główne miejsce akcji dzieła, które można postrzegać jako miniaturę nieistniejącej na mapach Polski - jest miastem kontrastów i nierówności. Jej ulice przemierzają niezwykle bogaci przedstawiciele arystokracji, uboższa szlachta, mieszczanie oraz znajdująca się w trudnej sytuacji życiowej biedota. W obrębie każdej z tych warstw można wyróżnić kilka rodzajów (np. wśród arystokratów są zarówno ci, którym los ojczyzny jest obojętny, jak i ci, którzy gotowi są do poświęceń - np. książę).

Bardzo wyraźnie podzielone społeczeństwo trawione jest przez mnóstwo „chorób”. Wokulski, Ochocki i Szuman to tylko niektórzy z bohaterów dostrzegających liczne wady arystokracji, która marnotrawi czas, środki finansowe i energię, koncentrując się głównie na kolejnych spotkaniach, balach i wydarzeniach kulturalnych. Tymczasem naród i kraj są w potrzebie, oczekują doraźnego wsparcia i odpowiedzialnego przewodnictwa. Jednak nie tylko arystokracja przejawia negatywne cechy. Tych nie brakuje także szlachcie (zacietrzewienie, przywiązanie do dawnych form życia), mieszczanom (chytrość, stawianie na pierwszym miejscu indywidualnego interesu) i najbiedniejszym (marnotrawienie pieniędzy, rozpusta, często niechęć do pracy).

Niemożność pokonania podziałów i zgodnego przystąpienia do współpracy okazuje się dla polskiego społeczeństwa zgubna. Wokulski, będąc w Paryżu, dostrzega harmonijną organizację życia miasta, które jawi mu się jako organizm (wielka gąsienica). Każda komórka, każdy narząd pełni określoną funkcję, by przyśpieszyć rozwój i postęp. Niestety, w Warszawie, a więc w polskim społeczeństwie, utrzymuje się stan zgoła inny.

Bolesław Prus nie zapomina w „Lalce” także o zróżnicowaniu etnicznym społeczeństwa. W dziele pojawiają się Niemcy i Żydzi. Ci pierwsi (np. Minclowie) to przede wszystkim kupcy, bogaci mieszczanie, którzy kultywują rodzime tradycje. Z kolei społeczność żydowska spotyka się z narastającą niechęcią ze strony Polaków (w dziele wciąż pojawiają się zapowiedzi groźnych wydarzeń). Dzieje się tak, ponieważ jest lepiej zorganizowana, skonsolidowana. Kiedy Szlangbaum kupuje sklep Wokulskiego, pracę (pomimo jego obietnic) tracą subiekci, którzy niepochlebnie wypowiadali się o Żydach, a na ich miejsce przyjmowani są właśnie starozakonni. W ten sposób umacniają oni swoją pozycję, co zostaje podkreślone, gdy główny bohater wycofuje się ze spółki do handlu ze Wschodem, a jego miejsce zajmują Żydzi.

Społeczeństwo ukazane w „Lalce” jest bardzo zróżnicowane i wyraźnie podzielone. Najbardziej degenerującym jest brak wspólnego celu, który zastąpiony zostaje szeregiem indywidualnych, egoistycznych dążeń. W tej rzeczywistości bohaterowie - idealiści skazani są na porażkę, bowiem konieczna jest tutaj praca od podstaw - szansa na ponowne zbudowanie zrębów zjednoczonego wokół wspólnego celu (dobra ojczyzny) społeczeństwa.