Pozytywizm jako nurt ideowy rozwijał się na ziemiach polskich po upadku powstania styczniowego - jego początek datowany jest więc na rok 1864. Kolebką tego nowego prądu umysłowego była Warszawa (mieściła się tam Szkoła Główna). Wśród najbardziej wpływowych pozytywistów wymienić można m. in. Aleksandra Świętochowskiego, Juliana Ochorowicza, Piotra Chmielowskiego i Bolesława Prusa - autora „Lalki”, który w swoim dziele dokonał oceny pozytywistycznych postulatów.
Akcja „Lalki” toczy się w latach 1878 - 1879. Od początku nowej epoki minęło więc 14 lat, czyli okres wystarczający do wyciągnięcia pierwszych wniosków, poczynienia prognoz i postulowania zmian w obrębie wcielania w życie poszczególnych haseł. Przyjrzyjmy się zatem, w jaki sposób w powieści Prusa przedstawione zostały przemiany wprowadzone przez pozytywizm.
Jednymi z najważniejszych haseł głoszonych przez orędowników nowej epoki były praca organiczna i praca u podstaw. Pierwsze sformułowanie zakładało konieczność zoptymalizowania współpracy między poszczególnymi grupami tworzącymi społeczeństwo oraz równomierny ich rozwój. Drugie wiązało się z poprawą sytuacji życiowej najniższych warstw społecznych, walką z germanizacją i wpływami wywieranymi przez zaborców.
Ukazany w „Lalce” obraz społeczeństwa pozwala wyciągnąć wnioski, iż postulaty te nie zostały należycie wcielone w życie. Kiedy Wokulski, opuściwszy baśniowy i pełen barw świat arystokracji, wkroczył w obszar zdegradowanego Powiśla, dostrzegł diametralną różnicę między życiem najbiedniejszych a najbogatszych. Poczuł wtedy, że musi uczynić wszystko, by przyczynić się do poprawy życia tych ludzi. Wiedział jednak, iż jest tylko jednostką, a wsparcie zamożnych arystokratów pozostawało poza jego zasięgiem. Tym samym w pewnej części miasta ludzie wciąż walczyli o przetrwanie, kiedy w drugiej trwał nieustanny bal.
W takiej rzeczywistości praca u podstaw ani praca organiczna nie mogą być wcielane w życie. Zaspokojenie potrzeb finansowych to rozwiązanie krótkoterminowe i nieprzynoszące oczekiwanych skutków. Tu potrzebna była edukacja stanowiąca impuls do zmiany. Bez tego najbiedniejsi nadal będą niezaradni i przy każdej okazji wyciągną rękę po datki.
Pozytywizm pochylił się także nad problemami mniejszości narodowych. Dostrzegłszy potencjał drzemiący w tych grupach, ideolodzy tego nurtu zaczęli głosić potrzebę asymilacji. Szczególnie doniosły stał się postulat asymilacji Żydów - głównie ze względu na ich liczebność i nasilające się antypatie. W „Lalce” próbę zostania polskim Żydem podejmuje Szlangbaum. Tłumaczy jednak, iż skutki były odwrotne, niż zakładał. Stał się niemiły nie tylko Polakom, ale i Żydom. Starozakonni zostali ukazani w powieści Prusa jako grupa zwarta, chętnie współpracująca i konsekwentnie dążąca do celu. Dzięki tym cechom odnoszą wiele sukcesów, ale spotykają się także z niechęcią Polaków.
Wielką wagę nowa epoka przykładała do kwestii emancypacji kobiet. Ułatwienie im udziału w życiu publicznym, zachęcanie do podnoszenia wiedzy i kwalifikacji miały w zamyśle pomóc rodzinom rozbitym w wyniku powstania styczniowego oraz tym najuboższym, w których praca mężczyzny nie wystarczała do utrzymania. W „Lalce” wyraźnie widoczne są chęci i odwaga kobiet, brakuje ich jednak tym najbogatszym, które mogłyby stanowić wzór do naśladowania.
Pozytywizm często określany jest mianem epoki racjonalizmu, ceniącej wiedzę i naukę. Dla niektórych bohaterów badania i możliwość przyczynienia się do rozwoju społecznego stały się celem życiowym. Mowa tutaj o profesorze Geiście i Julianie Ochockim. Nauka pasjonowała także Wokulskiego, lecz protagonista dzieła wciąż pozostawał rozdarty między uczuciem a fascynacją nauką.
„Lalka”, wbrew pozorom, nie jest powieścią krytyczną wobec postulatów pozytywizmu. Dzieło Prusa stanowi raczej próbę nakreślenia najtrudniejszych problemów, jakie utrudniają realizację programu. Przy tym udowadnia ono, iż społeczeństwo w istocie jest organizmem - bytem dynamicznym i podlegającym ciągłym przemianom. Dlatego wprowadzenie i wcielenie w życie haseł pozytywistycznych wymaga olbrzymiego nakładu pracy i połączenia sił różnych warstw społecznych. Jednocześnie w powieści ukazany zostaje Paryż - przykład miasta, w którym wszystko działa według ściśle określonych reguł.