„Ferdydurke” jako powieść awangardowa

Powieść awangardowa to gatunek literacki, który narodził się w XX stuleciu. Jego główną cechą było zerwanie z modelem powieści realistycznej, a więc odejście od wiernego odbijania rzeczywistości w stronę nieskrępowanej wyobraźni autora, licznych dygresji, fantastycznych konwencji. W historii polskiej literatury jedną z najważniejszych utworów awangardowych jest „Ferdydurke” Witolda Gombrowicza.

Pierwszym czynnikiem pozwalającym zaliczyć „Ferdydurke” do dzieł awangardowych jest fabuła. Przedstawione w powieści wydarzenia następują, co prawda, w porządku chronologicznym oraz przyczynowo - skutkowym, lecz poszczególne epizody są przepełnione groteską i absurdem. Przykładem może być posłanie Józia do szkoły. Trzydziestoletni mężczyzna staje się nagle szóstoklasistą, a inni uczniowie nie dostrzegają różnicy wieku. Można więc stwierdzić, że o ile konstrukcja fabuły odpowiada wcześniejszym wzorcom, o tyle poszczególne elementy składające się na treść dzieła nierzadko wykraczają daleko poza realizm.

Drugim argumentem przemawiającym za postrzeganiem „Ferdydurke” jako powieści awangardowej jest kompozycja dzieła. Poszczególne epizody, a więc pobyt w szkole, domu Młodziaków, Bolimowie, podzielone są dwoma zupełnie niezwiązanymi opowiadaniami, czyli „Filidorem dzieckiem podszytym” i „Filibertem dzieckiem podszytym”. Włączając te fragmenty w dzieło, autor wtrąca liczne dygresje i luźne przemyślenia (podobieństwo z poematem dygresyjnym).

Kolejnym argumentem potwierdzającym awangardowość „Ferdydurke” jest sposób prowadzenia narracji. W partiach tekstu dotyczących Józia to właśnie on pełni rolę narratora, opowiadając świat ze swojej perspektywy (dziwnej, niejednoznacznej), która łączy się ze spojrzeniem autora (nie sposób przecież odseparować Józia od samego twórcy). Inaczej wygląda sytuacja w „Filidorze...” i „Filibercie...”, gdzie narracja jest trzecioosobowa. Warto zwrócić uwagę, że w toku narracji czytelnik nie otrzymuje żadnych informacji na temat stanów psychicznych i przeżyć bohaterów (jedynie Józio określa te występujące u niego). Jest to więc narracja behawioralna.

Bardzo ważną rolę w powieści Gombrowicza odgrywa groteska. Ukazane w niej postacie bohaterów stają się przejaskrawione, a ich zachowania nacechowane znaczną dozą nieprawdopodobieństwa. Podobnie dzieje się z obrazem świata przedstawionego w utworze. W utworze nie brakuje przecież scen absurdalnych, prześmiewczych - np. okrążenie Józia i Miętusa przez szczekających i ujadających mieszkańców wsi.

Awangardowość „Ferdydurke” przejawia się również w języku powieści. Autor posługuje się wieloma neologizmami i pojęciami symbolicznymi (np. pupa), które koncentrują uwagę czytelnika nie tyle na konkretnej rzeczywistości, co wokół pewnych pojęć i zagadnień filozoficznych.

„Ferdydurke” Gombrowicza jest więc powieścią awangardową, która znacznie odbiega od wzorców wypracowanych przez literaturę realizmu. Opowiedziana w niej historia zdaje się mieć charakter pretekstowy, skłaniający do refleksji nad otaczającym światem, formą, relacjami międzyludzkimi itp.