Groteska w „Ferdydurke”

„Ferdydurke” jest powieścią przesyconą groteską. Przejawia się ona zarówno w fabule utworu, jak i w sposobie jej prezentacji, a więc konstrukcji, języku i narracji. Dlaczego ta kategoria estetyczna odgrywa tak ważną rolę w utworze Gombrowicza, jakie pełni w nim funkcje?

Fabuła „Ferdydurke” znacznie odbiega od wypracowanych przez literaturę wzorców realistycznych. Już scena rozpoczynająca utwór może budzić zdziwienie czytelnika i uświadomić mu, że znalazł się w przestrzeni, w której odwieczne prawidła traktowane są z przymrużeniem oka. Oto trzydziestoletni mężczyzna, początkujący literat, a w dodatku niemalże alter ego autora, zostaje odwiedzony przez profesora Pimkę. Pojawienie się nauczyciela zupełnie rozstraja samodzielnego, buntowniczo nastawionego mężczyznę. Nie może on stawiać oporu, przez co trafia do szkoły pana Piórkowskiego, gdzie dołącza do szóstoklasistów.

Obraz kolejnych miejsc, w które przenosi się akcja, wyraźnie różni się od tych znanych z historii lub rzeczywistości. W szkole uczniowie bezproduktywnie spacerują, będąc obserwowanymi przez schowane za płotem matki. W domu Młodziaków z pełną determinacją wyrażana jest gotowość obalenia dawnego porządku świata i zastąpienia go nowoczesnością znanych z amerykańskich filmów (by w obliczu „zagrożenia” piewcy takiego postępowania stali się obrońcami dawnego ładu). Z kolei w Bolimowskim dworku trwa odwieczna walka chamów z panami.

W treść „Ferdydurke” wchodzą również dwa niedługie opowiadania o charakterze dygresyjnym. Pierwsze z nich - „Filidor dzieckiem podszyty” - to historia pojedynku między wielkim syntetykiem i niechętnym mu analitykiem; drugie - „Filibert dzieckiem podszyty” - przybliżają czytelnikowi wydarzenia, jakie rozegrały się podczas pewnego meczu tenisowego, i upokorzenie, jakie stało się wtedy udziałem tytułowego bohatera.

Groteska przejawia się także w języku utworu Gombrowicza. W powieści pojawia się wiele zdrobnień (ośmieszających zachowanie pewnych postaci, przekształcających obraz świata), neologizmów (upupić, zbelfrować), występuje również stylizacja (szczególnie widoczna w Bolimowie, gdzie język jest jednym z aspektów „walki” panów z chamami). Zabiegi stosowane przez autora służą przede wszystkim ośmieszaniu, tworzeniu atmosfery absurdu. Widoczne jest to np. w szkole, gdzie uczniowie posługują się specyficzną odmianą języka (stosują końcówki łacińskiej deklinacji).

Sekwencje scen tworzących fabułę „Ferdydurke” składają się z różnorodnych stylistycznie epizodów. Autor bawi się konwencjami, prowadzi swoistą grę z tradycją literacką, czerpiąc pełnymi garściami z bogatego dorobku kulturowego minionych lat. Tym sposobem kreuje on świat niejednorodny, przeplatający fragmenty o odmiennym nacechowaniu emocjonalnym (łączą komizm z tragizmem, piękno z brzydotą itp.).

Groteska jest dominującą kategorią estetyczną w „Ferdydurke”. Posługując się nią, autor (zaznaczający swą obecność w postaci narratora), obnaża sztuczność konwencji, w jakich znajdują się ludzie. Najbardziej dotkliwa ironia przejawia się jednak w tym, że ma on pełną świadomość niemożności wyplątania się z tych niewidzialnych więzi.