Ferdydurke - opracowanie, problematyka, bohaterowie

Geneza

W 1933 r. ukazał się debiutancki zbiór opowiadań Witolda Gombrowicza – „Pamiętnik z okresu dojrzewania”. Nie zaskarbił on autorowi uznania krytyków, a niektóre opinie były bardzo niepochlebne. W odpowiedzi twórca postanowił przedstawić recenzentom kolejne dzieło, tym razem pełnowymiarową powieść.

Pierwsze fragmenty „Ferdydurke” publikowane były w „Skamandrze” już w 1935. W całości powieść ukazała się w 1937 r. (postdatowana na 1938).
Sam „Pamiętnik z czasów dojrzewania” wspomniany zostaje w „Ferdydurke” tylko na początku. Następnie fabuła nabiera rozpędu i prowadzi czytelnika przez rozmaite konwencje i formy. Warto zauważyć, że wciąż podszyta jest ona pewnego rodzaju grą z tradycją literacką.

Czas i miejsce akcji

Akcja „Ferdydurke” toczy się w okresie zbliżonym do czasu powstania powieści, na co wskazywać mogą pojawiające się w powieści automobile, trolejbusy itd. Należy jednak pamiętać, że w przepełnionej groteską powieści czas nie może być postrzegany jako wartość obiektywna.

Wydarzenia opisywane przez Józia (narratora i bohatera) rozgrywają się w Warszawie (mieszkanie Kowalskiego, szkoła, dom Młodziaków), w pobliskich wioskach (w czasie wędrówki z Syfonem) i Bolimowie (wizyta u Hurleckich).

W powieści Gombrowicza pojawiają się również dwa opowiadania stylizowane na powiastki filozoficzne. Akcja „Filidora dzieckiem podszytego” rozgrywa się głównie w Warszawie (chociaż wcześniej i później bohaterowie przemierzają cały świat), z kolei wydarzenia opisane w „Filibercie dzieckiem podszytym” mają miejsce we Francji.

Motywy

Motyw snu

Powieść rozpoczyna się gwałtownym przebudzeniem głównego bohatera i narratora. Dręczący go w nocy sen stanowi jakoby zapowiedź tego, co wkrótce się wydarzy. Co ważne – zabieg ten odebrać można jako przejaw gry autora z czytelnikiem. Przecież cała opowieść może być tylko relacją ze snu.

Motyw niedojrzałości/dziecka

Dla większości ludzi opisanych w książce niedojrzałość jest czymś, czego trzeba się jak najszybciej wyzbyć. Kiedy Józio pisał „Pamiętnik z czasów dojrzewania”, koledzy ostrzegali go przed poruszaniem drażliwego tematu. Z kolei ciotki wciąż wymuszały na nim wejście w poważne, dojrzałe życie.

Jednakże narrator wyraźnie zaznacza, że niedojrzałość jest częścią każdej osoby, każdy jest dzieckiem podszyty. To właśnie dojrzałość jest stanem opresyjnym, wymuszającym na człowieku kolejne maski, wtłaczającym go w formę.

Motyw niedojrzałości (rozumianej negatywnie, infantylności) pojawia się także w epizodzie poświęconym szkole pana Piórkowskiego. Niedojrzałość ta jest wynikiem zaplanowanego i prowadzonego z rozmysłem upupiania. Nie wiąże się z buntem przeciwko konwencji, wręcz przeciwnie – stanowi rezultat działania formy.

Motyw gęby/maski

Gęba jest w „Ferdydurke” maską, którą człowiek „zakłada” w określonych sytuacjach. Warto pamiętać, że często narzuca mu ją konwencja lub inny człowiek.

Motyw pojedynku

W „Ferdydurke” Gombrowicz dwukrotnie wykorzystuje znany z tradycji motyw pojedynku. Naprzeciwko siebie stają Syfon i Miętus, którzy toczą bój na miny, ścierają się również Filidor (syntetyk) z anty-Filidorem (analityk).

Motyw szkoły

Szkoła została ukazana w „Ferdydurke” w sposób groteskowy. Jej główne zadanie stanowi upupianie uczniów, przyprawianie im gęby niewinnej i infantylnej. W ten sposób powstają istoty pośrednie, które nie myślą samodzielnie.

Motyw nauczyciela

Nauczyciele w „Ferdydurke” to postacie odrzucające, budzące niechęć. Cała ich aktywność ogranicza się do powtarzania prostych formułek i wskazywania uczniom jedynej słusznej drogi.

Motyw rodziny

W „Ferdydurke” czytelnik poznaje dwie rodziny. Pierwsza z nich – Młodziakowie – to piewcy nowoczesności, ludzie chcący obalić tradycję, gotowi uczynić wszystko, by zaprzeczyć dawnemu porządkowi. Z kolei Hurleccy to przedstawiciele ziemiaństwa, ludzie kultywujący dawny ład.

Motyw literatury

Główny bohater powieści Witolda Gombrowicza jest pisarzem. Ma nawet za sobą pierwsze dzieło - „Pamiętnik z okresu dojrzewania”. Dowiaduje się jednak, że poruszył w swoim dziele niewłaściwy temat, przez co nie trafiło ono do rąk wielu czytelników.

Postać Józia jest dla autora tylko punktem wyjścia. Jego dzieło wypełnione jest literaturą. Pojawiają się w nim liczne nawiązania do utworów wpisanych w tradycję literacką (a więc i kulturową) i konkretnych postaci.

Motyw konfliktu panów z chamami

W trzecim rozdziale „Ferdydurke” ukazany został dom państwa Hurlecckich. Bohaterowie - ludzie wywodzący się ze szlachty - kultywowali „tradycję” upokarzania służby. Sytuację odmieniło pojawienie się w ich majątku Miętusa, który bratając się z parobczakiem, wydobył na światło dzienne fakt wyśmiewania przez służbę państwa. Incydent ten doprowadził w konsekwencji do sceny walki między okolicznym chłopstwem a właścicielami majątku.

Problematyka

„Ferdydurke” Witolda Gombrowicza jest powieścią poruszającą wiele zagadnień. W dziele tym odnaleźć można aspekty filozoficzne, rozliczenie z polską tradycją kulturową oraz krytykę współczesnej autorowi rzeczywistości.

W aspekcie filozoficznym koncentruje się „Ferdydurke” na problemie Formy. Dzieło, wychodząc od postaci Józia, ukazuje czytelnikowi różnych bohaterów wtłoczonych w różne schematy działania i postępowania. Forma jest wszechobecna w międzyludzkich relacjach, a przejawia się ona w postaci Gęby. W utworze Grombrowicza Formę rozbija niedojrzałość, niedostosowanie do wymagań przez nią stawianych. Jednakowoż człowiek nigdy nie jest i nie będzie od niej wolny, gdyż zdaniem narratora dzieła od jednej Gęby ucieka się zawsze do innej.

W aspekcie tradycyjno - filozoficznym rozprawia się Gombrowicz z określonymi wzorcami i - nomen omen - formami obcowania z dorobkiem kulturowym. Już sama kompozycja dzieła stanowi przepełnioną groteską grę z tradycją literacką (powiastka filozoficzna, powieść inicjacyjna, powieść utopijna). Z kolei na płaszczyźnie treści - szczególnie w pierwszym rozdziale - ujawnia się dominujący wpływ, jaki wywiera na kulturę, bezrefleksyjne obcowanie ze sztuką i traktowanie jej jako źródła jedynej, niepodważalnej i niekwestionowalnej prawdy.

Współczesna autorowi rzeczywistość została przedstawiona w „Ferdydurke” w sposób zdeformowany, groteskowy. Zabieg ten szczególnie widoczny jest w obrazie szkoły, którą Gombrowicz poddaje szczególnej krytyce, dostrzegając w niej przede wszystkim mechanizm prowadzący do utrwalania określonych masek i wzorców postępowania (najczęściej narzuconych odgórnie).

Opisy bohaterów

Józio

Józio Kowalski - główny bohater i narrator powieści Gombrowicza - to początkujący pisarz, który właśnie przekroczył magiczną granicę trzydziestaka. Na początku utworu rozpamiętuje on niezbyt przychylne przyjęcie „Pamiętników z okresu dojrzewania” i zastanawia się nad swoją postawą, przytaczając negatywne sądy znajomych dotyczące jego niedojrzałej, nieokreślonej postawy.

Główny bohater już od początku dzieła (poranek w mieszkaniu) odczuwa opresyjną obecność Formy, którą postrzega jako przejaw zakłamania, narzędzie przymusu. Swoje dążenia podporządkowuje więc próbom przełamania wszechobecnej i mającej ogromny wpływ na ludzkie życie siły. Chociaż trzykrotnie udaje mu się ośmieszyć ją i rozbić, ostatecznie musi uznać, że sam również tkwi w określonych Formach, przed którymi może uciec tylko poprzez przywdziewanie kolejnych masek.

Życie Józia Kowalskiego naznaczone jest zmianą. Z trzydziestoletniego mężczyzny staje się uczniem; wcześniej samodzielny trafia pod „opiekę” Młodziaków; na końcu, znalazłszy się wśród Hurleckich, jest podejrzewany o sprzyjanie rewolucyjnym zapędom Miętusa (ciotka i wuj podejrzewają nawet istnienie bardziej zażyłej relacji między oboma bohaterami). Z kolejnymi wyzwaniami Józio radzi sobie dzięki sprytowi, inteligencji i wytrwałości. Chociaż w pewnych fragmentach zdaje się być zupełnie przytłoczony potęgą Formy, podejmuje ostatecznie trafne decyzje, przełamując dzięki nim krępującą go siłę.

Profesor Pimko

Profesor Pimko - kulturalny filolog z Krakowa, drobny, mały, chuderlawy, łysy i w binoklach - składa wizytę głównemu bohaterowi, gdy ten przebywa w swoim mieszkaniu. Już sama obecność mężczyzny powoduje, że Józio zaczyna czuć się, jak gdyby był w szkole. Nic w tym dziwnego, jest bowiem Pimko człowiekiem nieznoszącym sprzeciwu i doskonale manipulującym innymi, co pozwala mu zdobyć przewagę w relacjach międzyludzkich.

Ostatecznie Józio, posługując się zręczną intrygą, demaskuje Pimkę. Mężczyzna, który bez najmniejszych skrupułów upupiał uczniów, przyprawiając im Gęby i Pupy, okazuje się być podstarzałym amantem, mężczyzną zalecającym się do modnej i wyzywającej Zuty Młodziakównej.

Miętus

Miętalski, zwany przez kolegów Miętusem, jest jednym z uczniów, których Józio poznaje w szkole pana Piórkowskiego. Bohater ten początkowo daje się poznać jako typowy łobuz i chuligan przeciwstawiający konwencji szkoły swą buntowniczą, wulgarną postawę.

Miętus stoi na czele grupy chłopaków. Zrzeszeni przed jego przewodnictwem uczniowie kwestionują szkolną codzienność, wynosząc nieprzygotowania do lekcji i wszelkie akty niesubordynacji do rangi najważniejszej idei. W pewnym momencie dochodzi nawet do pojedynku między Miętusem i Syfonem, który kończy się brutalnym gwałtem (czyli uświadomieniem metodą siłową).

Miętus ma jednak także drugie oblicze. Poza murami szkoły - gdzie dał się poznać jako rozrabiaka i łobuz - ujawnia się jego liryczna natura. Bohater pragnie uciec przed opresyjną rzeczywistością na wieś, zbratać się z parobkiem. Tutaj ujawniają się nieznane wcześniej cechy bohatera - wrażliwość oraz pragnienie obcowania z autentycznymi wartościami.

Syfon

Pylaszczkiewicz, zwany przez kolegów Syfonem, jest jednym z uczniów uczęszczających do szkoły pana Piórkowskiego. W przeciwieństwie do Miętusa jest on przykładem niezwykle pilnego i przykładającego się do obowiązków młodzieńca.

Syfon przewodzi szkolnym chłopiętom, a więc uczniom wyrażającym zgodę na porządek wprowadzany przez nauczycieli. Spór z chłopakami kończy się pojedynkiem na miny, w wyniku którego uświadomiony siłą Syfon popełnia samobójstwo.

Bladaczka

Bladaczka to nauczyciel języka polskiego, niemłody już mężczyzna zawdzięczający swe przezwisko ziemistej, niezdrowej cerze. Należy on do typowych nauczycieli zatrudnionych w szkole pana Piórkowskiego - zbyt młodych i zbyt mało doświadczonych lub (i tutaj zaliczyć można Bladaczkę) starych, zblazowanych, zmęczonych.

Lekcja polskiego, w której uczestniczy Józio, jest w istocie komiczną, groteskową próbą nawiązania przez profesora kontaktu z uczniami. Zupełnie bezradny Bladaczka ucieka się do metod uwłaczających pedagogowi, a więc prosi o litość i wyrozumiałość, ostatecznie opierając lekcję na zawsze przygotowanym Syfonie.

Kopyrda

Kopyrda wyróżnia się spośród grupy uczniów poznanych przez Józia. Nie jest ani chłopięciem, ani chłopakiem, lecz chłopcem. Przez to imponuje głównemu bohaterowi, wykazując opanowanie, chłodny dystans i spokój.

Kiedy okazuje się, że Kopyrda zainteresowany jest Zutą Młodziakówną, Józio traci sympatię do tego bohatera, który podobnie jak adorowana przezeń dziewczyna reprezentuje kult nowoczesności.

Zuta Młodziakówna

Wyzywająca, nieco bezczelna, wysportowana i urodziwa pensjonarka, córka inżyniera i działaczki społecznej. Swoją nowoczesną i modną postawą przykuwa ona uwagę Józia (symbolem jej wyzwolenia jest łydka), który odczuwa wyraźną fascynację stylem życia atrakcyjnej dziewczyny.

Zuta niemalże zupełnie ignoruje tradycję i wiedzę, zastępując ją pewnością siebie i przebojowością. Ostentacyjnie manifestowana nowoczesność bohaterki przejawia się m. in. w nieposiadaniu przez nią własnego pokoju (rezygnacja z prywatności) oraz wyzwoleniem seksualnym (wraz z rodzicami rozważa nawet nieślubne dziecko).

Młodziakowie

Rodzice Zuty tworzą dom, w którym nowoczesność i postępowość są niemalże religią. Oboje wielokrotnie podkreślają anachroniczność i brak sensu tradycyjnego porządku, postulując zmiany za wszelką cenę (nieślubne dziecko, kwestia Krakowa itp.). Jednakże kiedy okazuje się, że w pokoju ich córki czeka dwóch adoratorów, ojciec i matka wpadają w szał i dochodzi do krótkiej bójki między nimi a nieproszonymi goścmi.

Hurleccy

Rodzina Hurleckich to właściciele dworku w Bolimowie. Do ich majątku Józio i Miętus trafiają wskutek spotkania z panią Hurlecką z domu Lin, która jest daleką krewną głównego bohatera. We wspaniałym majątku bohaterowie poznają rodzinę żyjącą zgodnie z dawną tradycją. Wuj Konstanty i jego syn (Zygmunt) prowadzą twarde rządy, co szczególnie mocno odczuwa służba, nierzadko dyscyplinowana za pomocą silnych razów. Postawa ta jest oczywiście Formą, o czym może świadczyć chociażby romans Zygmunta z mieszkanką wsi.

Porządek dworku w Bolimowie zostaje zakłócony przez pojawienie się Józia i Miętusa. Szkolny kolega głównego bohatera poznaje w nowym miejscu Walka - wymarzonego parobka, a ich znajomość przynosi efekt w postaci konfrontacji panów z chamami.

Walek

Służący zatrudniany przez Hurleckich, liczący około 18 lat młodzieniec o blond włosach. Józio opisuje go jako typowego wiejskiego parobka, zwracając uwagę na gębę bohatera, która była gębą naturalną, niezniekształconą.

Walek jest bardzo zaangażowany w to, co robi, i wiernie służy Hurleckim. Jednakże w końcu ulega Miętusowi i uderza go w twarz na znak pobratania się. Akt ten staje się początkiem niewielkiej rewolucji, która na zawsze burzy porządek dworku w Bolimowie.