Kompozycja i narracja w „Lalce” – charakterystyka

„Lalka” - monumentalna powieść realistyczna - należy do tych dzieł Bolesława Prusa, które najlepiej obrazują jego niesamowite zdolności artystyczne. Jest to nie tylko pasjonująca opowieść o nieodwzajemnionej miłości i niespełnionych marzeniach w realiach postyczniowych, ale także prawdziwy majstersztyk kompozycyjny. Autor, by zaangażować czytelnika i jak najdokładniej ukazać mu złożoność świata, posługuje się kilkoma ciekawymi zabiegami.

Osią kompozycyjną „Lalki” jest wątek miłosny, czyli starania głównego bohatera o rękę panny Izabeli Łęckiej. Wokulski - bogaty kupiec, który znacznie wspiął się w hierarchii społecznej, to postać o barwnym życiorysie. Udział w powstaniu listopadowym, zesłanie do Irkucka, małżeństwo z wdową po Janie Minclu, wyjazd do Bułgarii na wojnę wschodnią - wszystko to sprawia, że wciąż dźwiga on ze sobą ciężar swojej przeszłości. Mroki skrywające minione dni głównego bohatera są stopniowo rozjaśniane przez Ignacego Rzeckiego - jego przyjaciela i wiernego pomocnika w interesach. Warto tutaj zaznaczyć, że zabieg ten wprowadza do utworu drugiego narratora.

Akcja, czyli łańcuch zdarzeń przedstawionych w utworze, prowadzona jest w taki sposób, by kolejne wątki i motywy wiązały się z głównym bohaterem oraz dominującym prądem wydarzeń. Postacie baronostwa Krzeszowskich zostają wprowadzone do utworu w czasie wizyty w sklepie u Wokulskiego, następnie pojawiają się w kolejnych etapach, a dzięki zakupieniu przez zamożnego kupca kamienicy Łęckich czytelnik zgłębia dzieje uczucia łączącego parę. W podobny sposób wprowadzeni zostają nowi bohaterowie - Wokulski poznaje Ochockiego, gdyż ten jest krewnym Łęckich, Geista spotyka zaś w Paryżu, dokąd udał się wskutek rozczarowania zachowaniem panny Izabeli. W wielu przypadkach wątki poboczne są kontynuowane, tylko niektóre pozostają w zawieszeniu (np. gdy Wokulski opuszcza Paryż, nie rozmawia już z Geistem, ale wciąż ma świadomość, że zawsze może rozpocząć współpracę z nim).

Dominującym tokiem podawczym w Lalce jest tok przyczynowo - skutkowy. Opisane wydarzenia następują po sobie w sposób chronologiczny, często w jakiś sposób wynikając z poprzednich zdarzeń. Nie brakuje jednak luk i niedopowiedzeń, które momentami zaburzają tę strukturę (przeszłość rozjaśniania jest stopniowo).

Świat przedstawiony w dziele Bolesława Prusa imponuje złożonością i różnorodnością. Charakterystyczna dla realizmu konsekwencja autora sprawia, że odmalowuje on szeroką panoramę ówczesnej Warszawy, wzbogacając ją obrazami innych miejsc (Paryż, Zasławek). W utworze pojawia się wielu bohaterów dalszego planu, a każda postać jest starannie dopasowana do środowiska, z którego się wywodzi.

Głównym narratorem „Lalki” jest postać dysponująca nieograniczoną wiedzą o świecie przedstawionym, wypowiadająca się w trzeciej osobie, cechująca się obiektywizmem (charakterystyczny dla powieści realistycznej). Często posługuje się on mową pozornie zależną, oddając tym samym głos bohaterom i wplatając ich sądy, przemyślenia i oceny w tok narracji (narracja personalna, czyli oglądanie świata z perspektywy bohatera).

Drugim, pojawiającym się nieco rzadziej narratorem dzieła Prusa jest Ignacy Rzecki. Przyjaciel Wokulskiego prowadzi tok podawczy we fragmentach „Pamiętnika starego subiekta”. W tych rozdziałach narrator wszechwiedzący, obiektywny, trzecioosobowy ustępuje miejsca narratorowi pierwszoosobowemu, subiektywnemu. Rzecki, pisząc swój dziennik, wprowadza dygresje dotyczące polityki, dokonuje emocjonalnych ocen, snuje różnorodne przypuszczenia, niejednokrotnie zaburza porządek chronologiczny i przyczynowo-skutkowy (przez co fragmenty te można kojarzyć z gawędą szlachecką).

Warto zauważyć, iż w ostatnim rozdziale utworu narrator wszechwiedzący dopuszcza do głosu bohaterów dzieła, powierzając im relacjonowanie niewyjaśnionych losów Stanisława Wokulskiego. Zdaje się więc tracić przywilej nieograniczonej wiedzy, co sprawia, że zakończenie powieści jest otwarte. Czytelnik poznaje bowiem kilka możliwości ostatecznego rozstrzygnięcia losów Wokulskiego, lecz narrator nie potwierdza żadnej z nich.