„Lalka” jako powieść realistyczna – cechy, opracowanie

Powieść realistyczna wykształcona została w XIX stuleciu. Ten nowy gatunek, zgodnie z założeniami realizmu jako nurtu w literaturze, dążył do jak najściślejszego i najbardziej obiektywnego oddawania rzeczywistości. Jego początków można doszukiwać się w starożytności, a dokładniej w „Poetyce” Arystotelesa i opisanej w tym dziele zasady mimesis. Następnie do rozwoju powieści realistycznej przyczyniły się zmiany społeczne, które zaszły wskutek rewolucji przemysłowej (większa rola mieszczan) oraz zainteresowanie samą powieścią jako gatunkiem rozwijającym się już od oświecenia.

Pozytywizm jako epoka literacka zaistniał jedynie na ziemiach polskich, a to wszystko przez specyfikę naszej historii – utratę niepodległości, kolejne zrywy narodowowyzwoleńcze i konieczność naprawy sytuacji gospodarczo-społecznej. Tymczasem w pozostałych krajach Europy dominował właśnie realizm - rozumiany także jako kierunek literacki. Nic więc dziwnego, że polscy twórcy, doceniwszy wartości poznawcze i wychowawcze tego nurtu, zaszczepili go na rodzimym gruncie. Jedną z najbardziej udanych prób była „Lalka” Bolesława Prusa – powieść, która ukazuje złożony krajobraz polskiego społeczeństwa lat 70 XIX stulecia.

Narracja w dziele Bolesława Prusa prowadzona jest w sposób obiektywny. Opowiadacz występuje w trzeciej osobie, jest wszechwiedzący i, co najważniejsze, unika wartościowania kolejnych wydarzeń (takie sądy wypowiadają jedynie bohaterowie, niejednokrotnie za pomocą mowy pozornie niezależnej, a więc w toku narracji). Odstępstwem od powyższych reguł są fragmenty „Pamiętnika starego subiekta”, kiedy obowiązki narratora (pierwszoosobowego) pełni Ignacy Rzecki. Tego typu zabieg umożliwia czytelnikowi poznanie opowiadanej historii oraz przyjrzenie się krajobrazowi Warszawy z perspektywy osoby zaangażowanej w przedstawione wydarzenia.

Tok fabularny przebiega w sposób chronologiczny, widoczne są związki przyczynowo – skutkowe. Pojawiają się także liczne retrospekcje i wspomnienia, szczególnie we fragmentach „Pamiętnika starego subiekta”. Rozszerzona perspektywa umożliwia czytelnikowi zgłębienie motywacji i przyczyn określonych sposobów postępowania bohaterów.

Tłem losów Stanisława Wokulskiego jest Warszawa z końca lat 70 XIX stulecia. Miasto zostało ukazane z topograficzną dokładnością, a jego obraz jest całościowy. Czytelnik odwiedza więc dzielnice zamożne, które zamieszkują zamożni kupcy i przedstawiciele arystokracji, oraz przestrzenie będące schronieniem dla ludzi ubogich, walczących o przetrwanie.

W „Lalce” przedstawiony zostaje panoramiczny obraz polskiego społeczeństwa. Pojawiają się więc arystokraci (książęta, baronowie, hrabiowie), reprezentanci ubogiej szlachty, mieszczanie oraz biedota – warstwa najuboższa, chwytająca się każdego zajęcia. Chociaż przepaść między tymi ludźmi zdaje się być niemożliwa do przekroczenia, żyją oni obok siebie, przechadzając się po ulicach jednego miasta, są więc od siebie zależni.

Prus nie zapomina także o mniejszości żydowskiej, która w ówczesnej Warszawie stanowiła wielką siłę. W obliczu rozkładu polskiego społeczeństwa jej zwartość i zaradność gwarantowała mocną pozycję, budząc zarazem niechęć rodzimych mieszkańców miasta. Problem ten zostaje nakreślony bardzo wyraźnie, a poszczególne postacie mają doń odmienny stosunek.

Poczet bohaterów „Lalki” jest niezwykle zróżnicowany. Każda postać przejawia indywidualne cechy, używa właściwego swemu pochodzeniu języka oraz dąży do realizacji własnych celów. Kontrasty między nimi są ogromne: panna Łęcka posługuje się kilkoma językami, z rozrzewnieniem wspomina wizyty na dworach najznamienitszych arystokratów; z kolei Węgiełek mówi polszczyzną z wyraźnymi naleciałościami gwary i marzy o własnym warsztacie. Co znamienne – każdy bohater jest postacią złożoną, niejednoznaczną. Dysponuje bowiem indywidualnym zbiorem mocnych stron, który kontrastuje z jego słabościami. Każdy popełnia zatem błędy, działa w sposób, jaki czytelnik może oceniać negatywnie.

Wydarzenia ukazane w „Lalce” są wydarzeniami prawdopodobnymi. Wynikają one ze słabości lub siły bohaterów, ich wzajemnych relacji, wyznawanych przez nich wartości. W obliczu wyzwań stawianych przez codzienność niektórzy okazują się bezradni, a niektórzy pokonują przeszkody bez najmniejszych problemów.
„Lalka” Bolesława Prusa jest powieścią realistyczną w pełni znaczenia tego terminu. Nadto dzieło wzbogacone zostało fragmentami „Pamiętnika starego subiekta” (korzeniami sięgającego do popularnych w romantyzmie gawęd) oraz krytyczną oceną ówczesnej rzeczywistości, którą wygłaszają poszczególni bohaterowie.