Kwestia zbrodni i kary należy do najważniejszych i najczęstszych tematów literatury światowej. Dylematy i problemy z nią związane opisywał między innymi Fiodor Dostojewski. Wśród autorów polskich sięgał po to zagadnienie jeden z naszych najwybitniejszych poetów, Adam Mickiewicz. Dla Mickiewicza jest oczywiste, że każda zbrodnia zostanie w końcu przykładnie ukarana. Pogląd ten można odnaleźć w wielu jego utworach, między innymi w „Lilijach” i „Świteziance”.
„Lilije” opowiadają zaczerpniętą z wierzeń ludowych historię kobiety, której mąż był rycerzem króla Bolesława. Gdy udał się ze swoim władcą na wyprawę wojenną, żona nie dochowała mu wierności. Obawiając się jego zemsty, zamordowała go skrycie, gdy tylko wrócił do domu. Jednak widmo męża i lęk przed karą prześladowało ją nieustannie.
Zniosę bicze, pochodnie,
Byleby moję zbrodnię
Wieczysta noc powlekła. – zwierza się mądremu pustelnikowi. Ten uspokaja ją, iż tylko mąż może wydać jej tajemnice. Sytuacja komplikuje się, gdy na zamek zjeżdżają bracia zamordowanego. Nie znając jego losu, decydują się czekać na jego powrót. Mijają jednak miesiące i brata nadal nie zjawia się w swoich włościach. Za to dwaj rycerze zakochują się w swojej szwagierce i pragną ją pojąć za żonę.
Kobieta jednak nie wie, którego z braci wybrać. Radość życia zabiera jej też widmo męża, jawiące się jej nocami. Rusza więc po poradę do pustelnika. Ten zaś mówi, iż
Nie masz zbrodni bez kary.
Lecz jeśli szczera skrucha,
Zbrodniarzów Pan Bóg słucha.
Obiecuje jej, że zmarły małżonek nie będzie się pojawiał, jeśli sama go nie przywoła. Doradza także, w jaki sposób wybrać nowego męża. Bracia mają upleść wianki – poślubi ona tego, kto przygotuje piękniejszy. Kiedy jednak dochodzi do decyzji, bracia nie mogą ustalić, czyj wianek wybrała. Okazuje się, że obaj zbierali kwiaty z grobu jej męża – gdy wychodzi to na jaw, zjawia się jego widmo i pogrążą cerkiew z ludźmi pod ziemią.
Wątek kary za zbrodnię pojawia się również w „Świteziance”. Tym razem zbrodnią nie jest morderstwo, a zdrada. Młody myśliwy spotykał się wieczorami nad brzegiem jeziora z tajemniczą kobietą. Wreszcie zaproponował jej wspólne życie, ta jednak odparła, iż boi się mężczyzn, ponieważ nie są stali w uczuciach. Strzelec przysięga jej jednak wierność, przywołując przy tym piekielne […] potęgi. Dziewczyna ostrzega go:
"Dochowaj, strzelcze, to moja rada:
Bo kto przysięgę naruszy,
Ach, biada jemu, za życia biada!
I biada jego złej duszy!"
Gdy się rozchodzą, mężczyzna widzi cudowną niewiastę wyłaniającą się z jeziora. Proponuje mu ona:
Daj się namówić czułym wyrazem,
Porzuć wzdychania i żale,
Do mnie tu, do mnie, tu będziem razem
Po wodnym pląsać krysztale.
Strzelec ulega pokusie, łamiąc w ten sposób dane słowo. Okazuje się, że niezwykła uwodzicielka, to właśnie jego zdradzona ukochana. Nie jest oczywiście normalną, śmiertelną kobietą – tym okrutniejsza spada na niego kara:
Nie tobie igrać przez srebrne tonie
Lub nurkiem pluskać w głąb jasną;
Surowa ziemia ciało pochłonie,
Oczy twe żwirem zagasną.
A dusza przy tym świadomym drzewie
Niech lat doczeka tysiąca,
Wiecznie piekielne cierpiąc żarzewie
Nie ma czym zgasić gorąca.
W twórczości Adama Mickiewicza zawarty jest jasny przekaz. Każda zbrodnia zostanie pomszczona. Nawet jeśli nie dokonają tego ludzie, nawet jeśli nie ma świadków, to ani przelana krew, ani złamane słowo nie pozostaną bezkarne. W świecie stworzonym przez polskiego poetę sprawiedliwości staje się w końcu zadość, choćby wbrew prawom natury – karę wymierzyć może umarły, który wstał z grobu (Lilije) albo magiczna kobieta-upiór (Świtezianka). Za tymi figurami kryje się zapewne myśl, iż Bóg sprawiedliwie rozsądzi ludzi i nic nie ukryje się przed jego wzrokiem.