Faraon – opracowanie, problematyka, bohaterowie

Geneza

Druga połowa XIX stulecia, a dokładniej okres następujący po klęsce powstania styczniowego, była momentem szczególnym w historii Polski. Kraj, którego nie można było odnaleźć na mapach, wciąż żył w przestrzeni myśli, ideałów i dążeń ludzkich. Jednak i w tej sferze zaborcy próbowali wpływać na działania przedstawicieli zniewolonego narodu, dążąc do jak najskuteczniejszego rugowania wszelkich przejawów aktywności polityczno - ideowej. Dlatego publicyści i pisarze często odwoływali się do rzeczywistości historycznej, przyoblekając swe teksty w historyczny strój. Ułatwiało to mylenie cenzury, pozwalało także w sposób krytyczny odnieść się do otaczającej rzeczywistości.

Bolesław Prus należał do grona najwybitniejszych polskich literatów, twórców rodzimego realizmu. Z niechęcią odnosił się do powieści historycznych, co wynikało ze specyfiki tego gatunku. Kiedy więc zapowiedziany został „Faraon”, nikt nie spodziewał się, iż autor „Lalki” uraczy czytelników monumentalnym dziełem osadzonym w realiach dawnego Egiptu (bardziej skłaniano się ku popularnej wówczas grze karcianej).

Proces pisania „Faraona” rozpoczął Prus w 1894, ukończył zaś rok później. Właśnie wtedy dzieło zaczęło ukazywać się w formie odcinkowej w „Tygodniku Ilustrowanym”. Wydanie wersji książkowej nastąpiło w 1897 r.

„Faraon” powszechnie uważany jest za jedno z najważniejszych dzieł w dorobku Prusa. Ta rozbudowana powieść wspaniale łączy w sobie realia historyczne z niebanalną analizą mechanizmów władzy oraz fragmentami sensacyjnymi, które nadają dziełu wartkiego tempa. Powieść zyskała tak wielką popularność, że przetłumaczono ją aż na 21 języków.

Czas i miejsce akcji

Czas akcji dzieła Bolesława Prusa osadzony został w starożytnym Egipcie. Już we wstępie autor precyzuje, iż opisane wydarzenia miały miejsce w XI stuleciu przed Chrystusem. Czas powieściowy „Faraona” rozciąga się na ok. 2 lata, w dziele pojawiają się także fragmenty przybliżające wcześniejsze dzieje Egiptu.

Główne wydarzenia przedstawione w powieści rozgrywają się w największych miastach ówczesnego Egiptu (oraz ich okolicach) - Memfis, Pi-Bast i Tebach. Narrator „towarzyszy” Ramzesowi w czasie jego przejazdów przez kraj, lecz pojawiają się także rozdziały, w których „opuszcza” go, przedstawiając poczynania kapłanów itp. Najważniejszymi miejscami są pałace należące do rodziny królewskiej, Sodowe Jeziora (bitwa z Libijczykami), świątynia Astoreth, Labirynt itd.

Motywy

Motyw władzy- w swoim dziele Prus ukazuje Egipt w okresie, gdy był już państwem rozwiniętym, jedną z największych potęg na ówczesnej mapie politycznej. Władza, która znajdowała się w rękach faraona, była obiektem pożądania innej grupy społecznej - kapłanów. Opiekunowie świątyń odgrywali ważną rolę w życiu społecznym, będąc przedstawicielami bogów. Dlatego z łatwością mogli wpływać na sytuację w państwie.

Królowa Nikotris sama przyznaje w rozmowie z Ramzesem, że ojciec młodego władcy był nazbyt ustępliwy względem kapłanów, co doprowadziło do umocnienia się ich pozycji. Młody faraon pragnął zmienić tę sytuację, rozpoczynając okres walki o władzę.

W utworze Prusa władza zostaje poddana także wnikliwej analizie. Jest siłą, która wywiera na człowieka określony wpływ, ale stawia również określone wymagania. Refleksja dotyka także indywidualnego stosunku do pełnionych obowiązków oraz ukazuje zawiłości związane z odróżnieniem partykularnych interesów od dobra państwa.

Motyw młodości - Ramzes, syn Ramzesa XII, jest mężczyzną, w którym część dostojników (m. in. Pentuer) dostrzega szansę na odmianę losu Egipcjan i ustabilizowanie sytuacji w państwie. Młody faraon patrzy na wszystko z innej perspektywy, nie jest skrępowany dawnymi zobowiązaniami itp. Jednak młodość to także okres naznaczony niedoświadczeniem, co znajduje odbicie w nieprzemyślanych, szybkich i nazbyt impulsywnych decyzjach.

Motyw ojca - Ramzes XII imponuje synowi, ponieważ jest potężnym władcą oraz cieszy się wielkim szacunkiem ludu i dostojników. Jednak bliższe przyjrzenie się relacji ojca z synem w dziele Prusa pozwala wyciągnąć wnioski, iż Ramzes XII jest ojcem, którego nie ma. Wzruszająca scena przywitania ojca z synem (gdy faraon powraca do stolicy) pokazuje, jak bardzo młodzieńcowi brakuje autentycznego kontaktu z rodzicem, a co za tym idzie - określonych wzorców postępowania.

Motyw matki - królowa Nikotris pozostaje w cieniu władcy. Jest więc o wiele bliżej syna. Doskonale zaznajomiona z prawami regulującymi życie dworu i wzajemnymi zależnościami poszczególnych urzędów, wciąż stara się udzielać Ramzesowi dobrych rad. Pragnie przecież, by jej syn władał Egiptem, nie ściągając na siebie gniewu poszczególnych stanów.

Nikotris przestaje wpływać na Ramzesa, gdy widzi, w jaki sposób dowodzi on wojskiem. Nabiera wtedy wiary w syna, przekonania, że może umocnić pozycję faraona.

Motyw sprzeciwu, buntu - świat widziany oczyma Ramzesa różni się od tego, w jaki sposób postrzegają go najwyżsi dostojnicy państwowi. Następca tronu dostrzega zmęczenie ludu, wie, iż koniecznym jest skrócenie czasu pracy, zmniejszenie podatków. Winą za taki stan rzeczy obarcza opływających w bogactwa kapłanów, którzy przeznaczają ogromne kwoty na świątynie i sprawy religijne. Dlatego buntuje się przeciwko zastanemu porządkowi, pragnąc wprowadzić zmiany. By spełnić ten zamiar, gotów jest nawet odwrócić się od egipskich bogów.

Motywy miłości i kobiet - jedną z największych słabości Ramzesa są kobiety. Namiętny i emocjonalny młodzieniec szybko wpada w stan zauroczenia, często nie zważając na konsekwencje swoich czynów. Najpierw czyni on swoją kochanką Sarę - Żydówkę - co może zaowocować skandalem. Kolejną kobietą Ramzesa jest Kama - kapłanka Astoreth, Fenicjanka. Uczucie do niej nie trwa długo, gdyż roszczeniowa postawa bohaterki męczy i irytuje młodego władcę. Ramzes nie stroni także od kontaktów z Hebron, żoną jego przyjaciela i kuzyna - Tutmozisa.

Same kobiety są w powieści Prusa postaciami nieschematycznymi, obdarzonymi indywidualnymi cechami i wyraźnie wpływającymi na dalszy rozwój fabuły.

Matka Ramzesa - królowa Nikotris - to osoba stateczna, dojrzała, doskonale orientująca się w zawiłościach politycznej gry. Sara z kolei darzy Ramzesa autentycznym uczuciem, pragnie jego dobra, ostrzega go przed bliskimi kontaktami z Fenicjanami, później z godnością znosi kolejne upokorzenia. Kama jest postacią cechująca się szczególną urodą, lecz będąca tak naprawdę elementem politycznej rozgrywki między Fenicjanami a Ramzesem. Ostatnią kobietą wyraźnie zaznaczającą swą obecność w „Faraonie” jest Hebron, córka nomarchy Teb. To bohaterka o silnej indywidualności, największa elegantka w mieście. Chociaż zawiera małżeństwo z Tutmozisem, interesuje się głównie Ramzesem. Jej działania ułatwiają kapłanom osiągnięcie sukcesu.

Motywy bezradności, cierpienia, samobójstwa - jednym z wydarzeń, które odciskają szczególnie mocne piętno na osobowości Ramzesa, jest dostrzeżenie starca wiszącego na gałęzi. Kiedy przyszły władca oddzielił się od swych oddziałów, napotkały one kopiącego rów niewolnika. Mężczyźnie obiecano, iż ukończenie pracy będzie oznaczać dlań wolność i samodzielność. W jednej chwili dziesięcioletnie trudy zostały zniweczone, a rów zniknął zakopany przez żołnierzy. Upokorzony i pobity mężczyzna popełnił samobójstwo, a wieść o jego losie zbulwersowała Ramzesa.

W „Faraonie” nie brakuje opisów scen, w których bezwzględni żołnierze i urzędnicy uciskają lud, wyciągając ręce po coraz więcej pieniędzy lub zmuszając poddanych do ciężkiej, przekraczającej ich możliwości pracy. Cierpienie uciskanego ludu jest cierpieniem całego Egiptu, przyczynia się do osłabienia i destabilizacji sytuacji w państwie.

Motyw zemsty - Ramzes XIII nie zasiada na egipskim tronie przez długi czas. Ma zbyt wielu wrogów - rozpaczającego z powodu utraty Kamy Lykona, cierpiącego z powodu urażonej dumy Mefresa oraz wielu kapłanów pragnących utrzymać status quo. Młody władca ginie z ręki Greka, który stracił przez Ramzesa ukochaną. Sam Lykon także ponosi śmierć, co można odczytywać jako pomszczenie zabitego przezeń syna Sary i Ramzesa.

Motyw pieniędzy - pieniądze są ściśle związane z władzą. Pustki w skarbcu krępują Ramzesa, ograniczają jego możliwości wpływania na rzeczywistość Egiptu. Brak funduszy skłania młodego władcę do zaciśnięcia więzi z Fenicjanami, co staje się przyczyną niechęci kapłanów.

Pieniądze to narzędzie władzy, ale także symbol nierówności. Gdy żołnierze i urzędnicy nie odbierają należnych wypłat, często głodując, niektórzy z kapłanów opływają w bogactwa.

Problematyka

„Faraon” Bolesława Prusa to powieść poddająca głębokiej analizie mechanizmy sprawowania władzy, miejsce jednostki w zawiłym świecie polityki oraz rolę człowieka w historii pojmowanej jako proces, ciąg wydarzeń.

Ramzes XII - powszechnie szanowany władca Egiptu - wybiera następcę. Ma bowiem świadomość, iż wkrótce jego czas przeminie, a interes państwa wymaga, by przyszły władca został odpowiednio przygotowany do pełnienia obowiązków. Tym sposobem faraon zapewnia także ciągłość swej dynastii - na tronie zasiądzie przecież jego syn.

Szybko okazuje się jednak, iż interes państwa może przybierać różne oblicza, a są za to odpowiedzialni ludzie, którzy znajdują się na najwyższych szczeblach władzy. Co ważne, często bezpośredni wpływ na sytuację zewnętrzną i wewnętrzną mają ich indywidualne cechy. Przyszły władca Egiptu, który zasiądzie na tronie jako Ramzes XIII, jest człowiekiem namiętnym, kochliwym i pasjonującym się wojskowością. Dorastający wśród generałów młody mężczyzna nienawidzi sprzeciwu, reaguje gniewem, kiedy jego kolumna żołnierzy zmuszona jest omijać dwa skarabeusze. Z drugiej strony cechuje go wielka wrażliwość na los prostego ludu. Postawa Ramzesa, który braki w egipskim skarbcu (potrzebuje pieniędzy na żołd) uzupełnia, korzystając z usług Fenicjan, zupełnie różni się od dążeń reprezentowanych przez większość kapłanów chcących ograniczyć kontakty Egiptu z narodem kupców i żeglarzy. Narzędziem w rekach opiekunów świątyń jest religia (zatem także religijność poddanych), dzięki której, w oparciu o wieloletnią tradycję, kształtują nastroje społeczne i wpływają na lud (przykładem jest przepowiednia dotycząca zaćmienia).

Egipt z przełomu rządów Ramzesa XII i Ramzesa XIII staje się areną toczącej się między faraonem a kapłanami walki o wpływy. Sama królowa Nikotris podkreśla w rozmowie z synem, iż jego ojciec pozwolił przedstawicielom tego stanu na zbyt wiele. Młody władca widzi z kolei główną przyczynę słabnącej roli Egiptu (skarb pustoszeje, zmniejsza się armia) w partykularnych interesach kapłanów.

Ramzes XIII, choć młody, dynamiczny, odważny i utalentowany, ponosi ostateczną klęskę. Brakuje mu doświadczenia, nie potrafi sprawnie poprowadzić rozgrywki z nieprzyjacielem. W dużej mierze przyczyniają się do tego cechy jego osobowości - namiętność (przecież to w pałacu Hebron spotyka go Lykon), gwałtowność (zraża do siebie kapłanów, którzy mogliby okazać się wartościowymi sojusznikami) itp. Tym sposobem pokazuje Prus, że władza nie jest instancją bezoosobową, a w jej działaniach zawsze odbijają się pewne cechy indywidualne jednostek znajdujących się na szczycie piramidy społecznej.

Co ciekawe, bohaterowie „Faraona” nie różnią się od siebie w nastawieniu wobec ojczyzny. Zarówno Ramzes XIII, jak i kapłani pragną dobra swego kraju, chcą działać w obronie jego interesów. Mają jednak zupełnie inne wyobrażenie dbania o państwo - faraon planuje osłabić pozycję kapłanów, skoncentrować władzę w swych rękach. Z kolei Herhor i jego sprzymierzeńcy dążą do zachowania mocnej pozycji, konsekwentnie unikając wszelkich przedsięwzięć, jakie mogłyby zdestabilizować sytuację w kraju.

Kiedy Herhor zasiada na tronie, dla Egiptu nastaje doskonały czas. Nowy władca realizuje niektóre z zamiarów Ramzesa XIII, utrwala i wzmacnia sojusze. Ten zręczny i bezwzględny polityk na stałe zapisuje się więc w historii swego państwa, staje się dobroczyńcą i opiekunem ludu. Z kolei w świadomości mieszkańców leżącego nad Nilem kraju nie ma już miejsca dla postaci byłego władcy - odważnego, młodego i pragnącego zmian. Ramzes XIII, co zauważa Pentuer, zostaje szybko zapomniany. Historia toczy się dalej, a ten, który mógł ją kształtować, dawno opuścił scenę.

Charakterystyka Ramzesa (XIII)

Kiedy Ramzes dowiaduje się, że będzie następcą panującego faraona - Ramzesa XII (jego ojca) - ma zaledwie 22 lata. Jest więc młodym, niedoświadczonym mężczyzną, lecz zarazem postacią, z którą wielu Egipcjan wiąże olbrzymie nadzieje. Ten silny, dobrze zbudowany i niezwykle przystojny (o twarzy przypominającej kobiecą) bohater staje się obiektem obserwacji stronnictw pragnących wpłynąć na sytuację wewnętrzną i zewnętrzną Egiptu, a nieprzyjaciele gotowi są wykorzystać jego każdą słabość.

Już na początku dzieła Ramzes daje się poznać jako wybitny dowódca wojskowy, człowiek doskonale zaznajomiony z militarnym rzemiosłem. Rewelacyjnie radzi sobie w czasie manewrów w Pi-Bailos, chociaż Herhor przekazuje na ten temat zupełnie inne informacje. Żołnierze szanują przyszłego faraona, widząc w nim człowieka ulepionego z tej samej gliny - mężnego, nielękającego się przeciwnika, gotowego oddać życie w imię wspólnej sprawy (dowodzą tego dynamiczny „atak” na oddziały Nitagera oraz pościg za dowódcą libijskich oddziałów).

Ramzes marzy o sławie. Pragnie zostać któregoś dnia faraonem i dobrze zapisać się w kronikach, będąc pamiętanym jako władca dbający o poddanych oraz wielki zdobywca. Celem jego planów staje się Asyria - państwo bezpośrednio zagrażające Egiptowi. Zamysły młodego władcy uwzględniają nie tylko umocnienie pozycji ojczyzny na arenie międzynarodowej, lecz również wzbogacenie skarbca, co miałoby prowadzić do poprawy losu prostych ludzi.

Następca tronu wiedzie proste życie, z niechęcią patrzy na ogromne majątki kapłanów. Równocześnie szanuje lud i dba o żołnierzy, czego wielokrotnie dowodzi - np. biorąc w obronę chłopów, od których brutalnie ściągano podatki.

Jako władca jest Ramzes jednostką ambitną, konsekwentną i starającą się przewidywać przyszłe wydarzenia. Dąży do umocnienia swej władzy, pragnie budować swoje państwo na szczęściu jego mieszkańców (skrócenie czasu pracy, obniżenie podatków). Można jednak dostrzec w jego postawie skłonności do despotyzmu, które przejawiają się w dążeniu do samodzielnego przewodzenia Egiptowi (oraz stosunku Ramzesa do religii i bogów).

Młody władca przejawia wiele pozytywnych cech, jednakże nie brakuje w nim także i tych, które bezwzględnie wykorzystują jego przeciwnicy. Ramzes jest przede wszystkim człowiekiem porywczym, gwałtownym, mającym tendencję do zbyt szybkiego, nie do końca przemyślanego działania. Niejednokrotnie postępuje zbyt pochopnie, przysparzając sobie wrogów i budząc niechęć innych ludzi (np. w momencie, kiedy wyśmiewa religijność Mefresa). Drugą słabością młodzieńca jest jego zamiłowanie do pięknych kobiet. Z łatwością ulega ich wdziękom, początkowo wiążąc się z Sarą, następnie dając się uwieść Kamie i Hebron (żonie Tutmozisa). W obecności urodziwych dam Ramzes często daje ponieść się emocjom, nie potrafi trzymać na wodzy swych żądz (moment, w którym zostaje u Hebron, a następnie spotyka się z Lykonem).

Ramzes XIII jest postacią bliską czytelnikowi, a przy tym złożoną i niejednoznaczną. To niezwykle ambitny mężczyzna, który pragnie dobra Egiptu, nie zważając na cenę. Ostatecznie ponosi klęskę, co spowodowane jest typowo ludzkimi słabościami, jakie przejawia.

Charakterystyka Herhora

Herhor jest arcykapłanem Amona i ministrem wojny. To liczący około czterdziestu lat mężczyzna, który cechuje się silną budową ciała, surowym i tajemniczym obliczem. Od większości społeczeństwa odróżnia się, co było typowe dla wysokich rangą kapłanów, ogoloną twarzą, krótką spódniczką, lamparcią skórą przerzuconą przez lewe ramię oraz hełmem gwardyjskim. Ostatni element garderoby podkreślał zaangażowanie Herhora w życie militarne Egiptu.

Arcykapłan pojawiał się wszędzie, gdzie był Ramzes XII. Chociaż hierarchia nakazywałaby myśleć, iż był przybocznym faraona, wielokrotnie można stwierdzić, iż to właśnie Herhor podejmował najważniejsze decyzje, odpowiednio wpływając na faraona. Ten zręczny gracz polityczny potrafił wykorzystać wszystkie okoliczności, by osiągnąć swój cel. Było nim utrzymanie mocnej pozycji kapłanów w Egipcie. Religia regulowała wiele aspektów życia codziennego, a ziemscy przedstawiciele bogów czerpali z takiego stanu rzeczy znaczne korzyści. W dodatku część z nich miała realny wpływ na politykę państwa - zarówno wewnętrzną, jak i zewnętrzną.

Orężem Herhora są inteligencja, spryt, wiedza i umiejętność manipulowania ludźmi. Z łatwością podporządkowuje sobie matkę Ramzesa - królową Nikotris. Cieszy się także wiernością innych kapłanów, którzy postępują wedle udzielanych przezeń wskazówek. Jednakże jego największym sukcesem jest realny wpływ na Ramzesa XII. Przykładem jest moment, w którym informuje go, iż pragnący dowodzić korpusem Menfi Ramzes nie poradził sobie w czasie manewrów. Kłamstwo to zostało przyjęte przez władającego faraona jak fakt, co odsunęło młodzieńca od upragnionej funkcji.

Herhor jest przekonany, iż uda mu się kontrolować poczynania Ramzesa XIII, stosując techniki podobne do tych, które zadziałały na jego ojca. Kiedy uświadamia sobie niemożność spełnienia tych zamiarów, rozpoczyna swego rodzaju wojnę z młodzieńcem. Nie jest agresywny, nie wysuwa się przed szereg, spokojnie czekając na możliwość wykonania precyzyjnego i skutecznego ruchu. Tym okazuje się wykorzystanie zaćmienia słońca, którym arcykapłan posłużył się do zaprezentowania mocy swej magii.

Arcykapłan Amona nie jest do końca zaślepiony prywatnym interesem kapłanów, chociaż stara się utrzymać mocną pozycję tej grupy społecznej. W jego działaniach przejawia się także troska o dobro państwa, któremu chce zapewnić jak najlepsze warunki rozwoju. Ten doświadczony i zaznajomiony z historią mężczyzna wie przecież, że w sytuacji, w jakiej znalazł się Egipt (coraz silniejsi sąsiedzi), jedna nietrafiona decyzja władcy może okazać się przyczyną tragicznej klęski. Dlatego stara się prowadzić zrównoważoną politykę, zabezpieczając granicę dzielącą państwo faraonów od Asyrii.

Herhor nie budzi sympatii czytelnika. Nierzadko odsłania okrutną naturę, posługuje się głównie podstępami, nie okazuje emocji. Prowadzona przez niego gra nie jest czysta ani uczciwa, bardziej interesuje go osiągnięcie wyznaczonego celu. Nie można jednak zapomnieć, iż przyświeca mu troska o Egipt. Kiedy zostaje władcą, dla poddanych nastają dobre i radosne dni. Nie zmienia to jednak faktu, że wewnętrzne spory i różnice, do których rozkwitu wyraźnie się przyczyniał, doprowadzą kiedyś państwo faraonów do upadku.