Król Edyp, Sofokles - opracowanie, interpretacja, bohaterowie, motywy

Geneza

„Król Edyp” to antyczna tragedia grecka, autorstwa Sofoklesa. Jest jednym z siedmiu zachowanych w całości utworów tego twórcy. Sofokles często czerpał inspiracje z mitologii. Tak było również w tym przypadku, gdyż historię Edypa oparł na micie, opowiadającym dzieje rodu Labdakidów. Na podstawie tej samej historii napisał również swoje inne dzieło, pt. „Antygona”.

Mit o rodzie Labdakidów opowiada historię rodziny, na której ciążyło fatum. Lajosowi, królowi Teb i małżonkowi Jokasty, wyrocznia delficka przepowiedziała, że zgładzi go własny syn, po czym ożeni się z matką, żoną Lajosa. W obawie przed spełnieniem się przepowiedni, tuż po narodzinach syna, król nakazał służącemu, by go zabił. Temu jednak było żal niemowlaka i zostawił go pod opieką pasterza z Koryntu. Pasterz wiedział, że władcy jego kraju – Polybos i Meropa – byli bezdzietnym małżeństwem, dlatego też postanowił podarować im dziecko. Nadano mu imię Edyp na znak jego opuchniętych pięt. Edyp dorastał, jednakże nie był szczęśliwy, gdyż w Koryncie nazywano go podrzutkiem. Niepewny swych losów, udał się więc do przepowiedni delifickiej, z której dowiedział się, że zabije własnego ojca i ożeni się z matką. Przerażony tą wieścią postanowił wyruszyć w drogę, by być jak najdalej od swych rodziców i nie zrobić im krzywdy. Wędrował w kierunku Teb, kiedy na drodze napotkał Lajosa, króla tebańskiego. Doszło do kłótni pomiędzy nimi, w wyniku której Lajos zginął z rąk Edypa.

W tym czasie w Tebach panował pogrom, gdyż pojawił się sfinks, mający ciało lwa, skrzydła ptaka, a twarz i piersi kobiety. Porywał on ludzi i rzucał w przepaść. Ustąpić miał dopiero wtedy, gdy znajdzie się ktoś, kto rozwiąże jego zagadkę:

Co to za zwierzę, obdarzone głosem, które z rana chodzi na czworakach, w południe na dwóch nogach, a wieczorem na trzech?

Edyp znalazł odpowiedź na pytanie sfinksa. Stwierdził, że jest to człowiek – jako niemowlę chodzi na czterech nogach, później na dwóch, a w podeszłym wieku na trzech, gdyż podpiera się laską. Rozwiązując zagadkę, Edyp przejął władzę w Tebach i poślubił Jokastę, która urodziła mu czwórkę dzieci: Antygonę, Ismenę, Polinejkesa i Eteoklesa. Tym samym spełniła się druga część przepowiedni.

Niestety, w czasie rządów Edypa, w Tebach panowała zaraza, ziarno nie dawało plonów, a dzieci rodziły się martwe. Na pomoc wezwano Terezjasza, niewidomego wróżbitę. Gdy Terezjasz wyjawił Edypowi prawdę, Jokasta powiesiła się. Edyp, na widok martwej małżonki, wykłuł sobie oczy i skazał się na wygnanie (spełniając swój rozkaz, gdyż miała zostać wygnana osoba, przez którą w Tebach pojawiają się nieszczęścia). Niewidomego Edypa córki, Antygona i Ismena, poprowadziły do Kolonos, gdzie zmarł. 

W Tebach pozostali synowie Edypa, którzy uzgodnili, że będą panować na przemian, po roku każdy. Eteokles jako pierwszy przejął berło, jednak po upływie roku nie ustąpił tronu bratu i wygnał go z Teb. Rozgniewany Polinejkes doprowadził do wojny, w wyniku której obaj bracia zginęli. Władze w Tebach przejął Kreon. Zabronił on pochówku ciała Polinejkesa pod groźbą kary śmierci. Zwłoki zmarłego miały zostać rzucone na pożarcie zwierzętom, na co nie zgodziła się Antygona, własnoręcznie chowając brata. Przez ten czyn została skazana na śmierć.

Czas i miejsce akcji

Akcja rozgrywa się w Tebach przed pałacem królewskim. O pozostałych wydarzeniach dowiadujemy się z opowieści bohaterów tragedii lub chóru. Jest to zgodne z zasadą trójjedności, obowiązującą w tragediach antycznych: jedność miejsca, czasu (akcja rozgrywa się w ciągu 24 godzin: od rozmowy z kapłanem do monologu oślepionego Edypa) i akcji (toczy się ona wokół jednego, głównego wątku – dociekań nad zbrodnią popełnioną na Lajosie, prowadzących do klęski Edypa).

Interpretacja utworu

Głównym problemem pojawiającym się w „Królu Edypie” Sofoklesa jest przeznaczenie, fatum. Widzimy sytuacje, gdy człowiek za wszelką cenę stara się uciec od przeznaczenia, a w efekcie doprowadza do jego spełnienia. Na decyzję o opuszczeniu Koryntu przez Edypa wpływa przepowiednia, którą postanowił poznać przez to, że nazywany był „podrzutkiem”. Decydując się na poznanie prawdy o sobie, Edyp doprowadza do stanu samospełniającej się przepowiedni. Bowiem fatum nie tylko doprowadza do konfliktu i zabójstwa Lajosa, ale także do rozwiązania zagadki Sfinksa, dzięki czemu możliwe było poślubienie Jokasty. Utwór Sofoklesa opowiada o tym, że nie ma ucieczki przed przeznaczeniem. Nawet gdy staramy się je oszukać, nigdy nam się to nie uda.

Sofokles w swym dramacie ukazuje również portret idealnego władcy. Edyp patrzy na dobro państwa, ale jednocześnie bezgranicznie kocha żonę i dzieci. Jako władca jest sprawiedliwy i dobry, dzięki czemu zyskuje sobie szacunek i poparcie ze strony społeczeństwa. Niestety, radość nie trwa długo, gdyż nieświadomie sam siebie skazuje na wygnanie. Po poznaniu prawdy nie decyduje się na rezygnację z wcześniej podjętej decyzji, gdyż dobro społeczeństwa przedkłada nad swoje własne.

Cały splot wydarzeń ukazuje Edypa jako bohatera tragicznego, gdyż mógł nie iść do wyroczni delfickiej, przez co wciąż byłby niepewny swych losów i skazałby się na dożywotnie nazywanie „podrzutkiem”. Jednakże po poznaniu przyszłości, decyduje się na ucieczkę, która doprowadziła go do miejsca, gdzie zabił Lajosa. Edyp mógł nie rozwiązywać zagadki Sfinksa, przez co tułałby się wciąż po świecie, nie mając własnego miejsca na ziemi. Jednak rozwiązując ją doprowadził do kazirodczego związku z własną matką. Wreszcie Edyp, po odkryciu prawdy o sobie, mógł złamać własny rozkaz i pozostać w Tebach, ale wtedy straciłby autorytet i szacunek ludzi. Nie byłby już wzorem władcy. Natomiast skazując się na wygnanie doprowadził do tego, że musiał pozostać sam poza granicami Teb, tracąc przy tym władzę.

Charakterystyka bohaterów

Edyp to bohater tragiczny, gdyż bez względu na to jaką podjąłby decyzję, skazany był na klęskę. Dowiadując się o przepowiedni, która głosiła, że zabije własnego ojca i ożeni się z matką, uciekł z Koryntu, nieświadomy tego, iż nie był rodzonym dzieckiem Meropy i Polybosa. Był sprytny, gdyż jako jedynemu udało mu się rozwiązać zagadkę Sfinksa, dzięki czemu zyskał władze w Tebach oraz małżonkę – Jokastę. Edyp był dobrym mężem. Kochał swoją żonę i szanował ją. Dlatego też po jej samobójstwie, wykłuł sobie oczy.

Edyp był również dobrym ojcem. Troszczył się o swoje córki i nie chciał, by zaznały takiego nieszczęścia jak on. Obawiał się też, że przez zabicie własnego ojca i związek z matką, sprowadzi złość bogów na własne dzieci.

Edyp doskonale sprawdzał się również jako władca. Był dobry, sprawiedliwy, mądry, przezorny, a przede wszystkim poważany i szanowany przez lud. Bez zastanowienia zdecydował się na skazanie osoby, która sprowadzała nieszczęścia na Teby. Nieświadomy był jeszcze tego, że skazując zabójcę Lajosa, wydał rozkaz na samego siebie. Kiedy jednak poznał prawdę, zdecydował się poświęcić dobra własne, dla dobra społeczeństwa.

Edyp miał zatem wiele pozytywnych cech. W jego zachowaniu można znaleźć jednak także te negatywne: był porywczy, gdyż tuż po rozmowie z Tyrezjaszem, oskarżył o spisek jego i Kreona, a po samobójstwie swojej żony, wykłuł sobie oczy. Ponadto był bohaterem, którego charakteryzuje nadmierna pewność siebie, duma i gwałtowność.

Kreon to szwagier Edypa. Został niesłusznie oskarżony o spisek z Tyrezjaszem w celu przejęcia władzy.

Tyrezjasz był niewidomym wróżbitą. Przekazał Edypowi prawdę o jego winie, jednakże władca mu nie uwierzył i oskarżył go o spisek.

Jokasta to żona Lajosa, a następnie Edypa. Znała przepowiednie, według której jej syn miał zabić ojca, a ją pojąć za żonę. Nie wiedziała jednak, że owym synem był Edyp. Po odkryciu prawdy, popełniła samobójstwo.

Lajos był władcą Teb. Po tym, jak wyrocznia przepowiedziała mu, że własny syn go zabije i poślubi jego małżonkę, postanowił zabić noworodka. Jednakże jego sługa oddał dziecko pasterzowi z Koryntu. Gdy Lajos jechał drogą, którą akurat wędrował Edyp, pokłócili się, w wyniku czego Lajos zginął z rąk Edypa.

Motywy pojawiające się w utworze
Główny motyw, który pojawia się w tragedii Sofoklesa, to fatum. Gdy wyrocznia przepowiada Edypowi, że zabije własnego ojca i ożeni się z matką, postanawia uciec z Koryntu. Nie był jednak świadomy, że Polybos i Meropa nie są jego prawdziwymi rodzicami. Podąża więc wprost do Teb, gdzie żyli Lajos i Jokasta, ojciec i matka Edypa. W wyniku kłótni zabija on Lajosa, po czym jako jedynemu udaje mu się rozwiązać zagadkę Sfinksa. Dzięki temu zyskuje władzę w Tebach i poślubia Jokastę, własną matkę. Sprawdza się zatem przepowiednia.

Pojawia się również motyw władzy, gdyż Edyp stara się być dobrym i sprawiedliwym władcą. W związku z tym przedłożył dobro narodu nad dobro własne.

Charakterystyczny jest także motyw cierpienia. Edyp cierpiał od początku do końca swego życia. Już od najmłodszych lat nazywano go „podrzutkiem”, co wywoływało ból. Gdy zdecydował się poznać przepowiednie, doprowadził do jeszcze większego cierpienia i zmusiło go to do ucieczki z Koryntu. W Tebach doszło do apogeum cierpienia Edypa, gdyż dowiedział się, że przepowiednia się spełniła. Ponadto jego żona popełniła samobójstwo, sam wykuł sobie oczy i był zmuszony do wygnania, a ból dopełniała obawa, że jego dzieci będą cierpiały tak jak on.