„Nad wodą wielką i czystą” to jeden z wierszy Adama Mickiewicza, który zaliczany jest do tzw. liryków lozańskich. Utwory te, powstałe w okresie 1839 – 1840, odróżniały się od poprzednich dzieł poety, głównie za sprawą stosowanej w nich retoryki (mniej opisowej, bardziej zwięzłej) i podejmowanych tematów – bardziej osobistych, personalnych.
Analiza
Wiersz składa się z sześciu strof, spośród których pięć jest tetrastychami (napisanych regularnym ośmiozgłoskowcem), a jedna składa się z dwóch wersów (także ośmiozgłoskowych). Budową dzieło nawiązuje do sonetu, gdyż ów dystych dzieli je na dwie części. Pierwszą można uznać za opisową (trzy strofy), drugą zaś (dwie zwrotki) za refleksyjną. Układ rymów jest niejednorodny, wygląda następująco: abac abac adad aa efef ghgh. W wierszu występują rymy klauzulowe żeńskie, część z nich to rymy międzystrofowe.
Warstwa stylistyczna dzieła jest zróżnicowana, a jej funkcję stanowi budowa nastroju. W pierwszych trzech zwrotkach pojawia się paralelizm składniowy (zdania o podobnej budowie), co wprowadza spokój, jakby imituje stojącą wodę jeziora. Poeta zastosował także wiele epitetów (np. woda wielka i czysta, czarne obłoki) dopełniających lirycznej wizji krajobrazu. Chociaż obrazowanie użyte przez twórcę jest łagodne, harmonijne, strofa trzecia przełamuje tę konwencję, ukazując uderzenie pioruna. Za sprawą użytej tutaj instrumentacji głoskowej (grom ryknął) fragment ten (podobnie jak strofa ostatnia) zaznacza potęgę zjawisk obecnych w świecie. W dziele dostrzec można także powtórzenie (płynąć, płynąć i płynąć) oraz asyndeton obecny w ostatniej strofie.
Interpretacja
Sposób przedstawienia sytuacji lirycznej może sugerować, iż podmiot liryczny przebywa nad wielkim zbiornikiem wodnym (kontekst biograficzny nasuwa skojarzenia z Jeziorem Genewskim). W tej scenerii dokonuje obserwacji świata, czyniąc to w sposób nietypowy, bowiem zapośredniczony przez taflę wody. Jej krystalicznie czysta powierzchnia odbija poszczególne zjawiska, eksponując pewne charakteryzujące je cechy (czarne opoki, marne kształty obłoków).
Fragment refleksyjny zdaje się porównywać ludzką duszę do opisanego wcześniej zwierciadła stworzonego przez przyrodę. Podmiot liryczny mówi: Tę wodę widzę dokoła / I wszystko wiernie odbijam. Dostrzega pewne zbieżności między lustrem tafli wody, a sobą samym. W zbliżony sposób odbija on obraz świata, przekształcając go i zmieniając.
Tytułowa woda pełni w wierszu funkcję obrazową oraz metaforyczną. Buduje więc nastrój, nadaje wywodowi podmiotu lirycznego harmonijny charakter. Ponadto zdaje się przypominać ludzką duszę. Jednak tafla jest nieruchoma, a owo ludzkie zwierciadło wciąż płynie, nieustannie podlega zmianom.
Ostatnia strofa przywołuje cztery żywioły. Tym przypisanym człowiekowi jest właśnie woda – zmienna, nieprzewidywalna, fascynująca, ale i niebezpieczna, groźna.
„Nad wodą wielką i czystą” to wiersz poświęcony przede wszystkim tematowi przemijania i zmienności, które nieustannie towarzyszą ludzkiej egzystencji. Skały muszą stać, obłoki nieść deszcze, błyskawica grzmieć i ginąć, a człowiek – woda – musi płynąć, płynąć i płynąć. Przekonanie to zostało ukazane w dziele w sposób w pełni akceptujący taki stan rzeczy.
Opisywane przez podmiot liryczny lustro można potraktować także jako metaforę poezji. Twórczość podobnie jak woda (w zależności od kąta padania światła) przekształca rzeczywistość, nadając jej cechy odmienne od rzeczywistych. W tym wypadku filtrem dokonującym przeistoczenia jest ludzka dusza.