Nie-boska komedia – opracowanie, interpretacja, bohaterowie

Geneza

„Nie-boską komedię” napisał Zygmunt Krasiński w 1833 r. Dzieło ukazało się dwa lata później - wydane anonimowo w Paryżu. Po raz pierwszy nazwisko autora zostało dodane dopiero w 1863 r., kiedy to w Lipsku ukazał się zbiór „Poezji” Krasińskiego.

Samo powstanie dramatu związane jest z zawiłą biografią poety. Od najmłodszych lat pozostawał on pod przemożnym wpływem despotycznego ojca - byłego oficera armii napoleońskiej, a później jednego z najbardziej zaufanych stronników cara. Krasiński, kierowany przez rodzica, stał się w czasie studiów bohaterem skandalu. Nie wziął udziału w patriotycznej manifestacji (zorganizowanej po śmierci Piotra Bielińskiego), po czym popadł w konflikt z rówieśnikami (m. in. Leonem Łubieńskim). Doszło do tego, że musiał opuścić kraj. Udał się wtedy do Szwajcarii, gdzie kontynuował edukację. Na wieść o wybuchu powstania listopadowego Krasiński zapragnął powrócić do ojczyzny, lecz ojciec skutecznie odwiódł go od tego zamysłu. W korespondencji przedstawił mu wypaczoną wizję zrywu, nadając mu rysy charakterystyczne dla rewolucji.

Czas i miejsce akcji

Miejsce akcji dramatu nie zostało zarysowane w sposób precyzyjny. Okopy Świętej Trójcy są twierdzą leżącą na terenie dzisiejszej Ukrainy, w której Kazimierz Pułaski, wraz z oddziałem konfederatów barskich, bronił się przed atakami Rosjan. Brakuje jednak konkretnych przesłanek, które przesądziłyby o jednoznacznym określeniu miejsca, w którym toczy się fabuła dzieła. W węższej skali można natomiast wyodrębnić m. in. niewielką wioskę (miejsce ślubu), majątek hrabiego Henryka i Marii, szpital obłąkanych, obóz rewolucjonistów, wspomnianą twierdzę i bliżej nieokreślone przestrzenie (góry, ścieżki itp.).

Także i czas, w którym rozgrywają się wydarzenia, nie został sprecyzowany. Można jednak przypuszczać, iż był to okres bliski autorowi, o czym świadczą nawiązania do wydarzeń historycznych (Wielkiej Rewolucji Francuskiej oraz powstania listopadowego). Fabuła „Nie-boskiej komedii” obejmuje 15 lat, gdyż tyle mija od momentu narodzin Orcia do jego śmierci.

Interpretacja

„Nie-boska komedia” jest dziełem podejmującym bardzo rozległą tematykę. Na pierwszy plan wysuwają się tutaj trzy zagadnienia - rewolucja, poezja oraz rodzina, które autor przedstawia w sposób szeroki, uwzględniając ich złożoność.

Dramat cechuje się dwudzielną kompozycją. Pierwsza część przedstawia hrabiego Henryka jako Męża i porusza kwestie życia rodzinnego oraz poezji. W drugiej części ukazany zostaje mechanizm powstawania i działania rewolucji. Odbiorca „zwiedza” więc obóz przewrotowców, po czym może przyjrzeć się arystokracji broniącej twierdzy Świętej Trójcy.

Wątki poezji i rodziny splatają się w dziele Krasińskiego, stanowiąc mocno powiązana całość. Koncepcja poety - wieszcza zostaje tutaj zestawiona z prozą codziennego życia, wymaganiami zwykłego życia. Hrabia Henryk nie potrafi zrezygnować z ideałów, daje się wodzić tajemniczym zjawiskom i widzeniom. Z tego powodu słabnie jego relacja z Marią, a kobieta popada w obłęd. Cierpiąca i pozbawiona poczucia własnej wartości pragnie zwrócić się w stronę poezji, by zostać zauważoną przez Męża. Taki sam los wybiera dla syna, co stanie się jego przekleństwem. Poezja jest więc wielką siłą, ale także wymaga ogromnej odpowiedzialności. Nazbyt oddalona od świata rzeczywistego i poszukująca inspiracji oraz piękna poza jego granicami staje się groźna i niepokojąca.

Tematyka polityczno - społeczna, którą podejmuje Krasiński, dotyczy rewolucji. Lud, mając na uwadze cierpienia spowodowane przez arystokrację, pała żądzą zemsty, pragnie krwawego odwetu. Chociaż najniższe warstwy nie działają w myśl jakiejkolwiek ideologii, główni przywódcy głoszą konieczność budowy nowego świata, co wiąże się z obaleniem religii chrześcijańskiej - jednego z głównych nośników tradycji. Hrabia Henryk nie wierzy w skuteczność przewrotu, podkreśla, iż rewolucjoniści sami staną się panami i na nowo rozpoczną ucisk najbiedniejszych. Wysłuchawszy zarzutów Pankracego, hrabia Henryk zdaje się rozumieć argumenty przeciwnika, który mówi o nadmiernym wyzysku, okrucieństwie i korupcji. W obliczu zagrożenia, kiedy los twierdzy Świętej Trójcy zdaje się przesądzony, przywódca arystokracji wylicza zaniedbania, wyraźnie zaznaczając, iż to wyższa warstwa w dużej mierze przyczyniła się do buntu (wykorzystywanie, niewłaściwe wychowanie itp.).

Dramat zakończony zostaje sceną triumfu rewolucjonistów, którzy bezlitośnie obchodzą się z pokonanymi. Hrabia Henryk, pragnąć pozostać wiernym ideałom, skacze w przepaść. Ostateczne zwycięstwo Pankracego zdaje się niezagrożone. Jednak w tym momencie ukazuje się umęczony Chrystus, a przywódca buntowników umiera, krzycząc Galilejczyku, zwyciężyłeś. Finał dzieła należy interpretować w kontekście poglądów historiozoficznych Krasińskiego. Wierzył on, iż historia została „uporządkowana” przez Boga (prowidencjalizm), a szansę na przywrócenie idealnego ładu widział właśnie w interwencji Stwórcy, który ocali ludzkość przed zupełnym zatraceniem.

Motywy

Motyw poety i poezji - życie Męża naznaczone jest poezją. Jednak wskutek działania mrocznych sił, odwraca się on od prawdziwych wartości, podążając za wyobrażeniami (Dziewica). Ściąga to na niego liczne nieszczęścia, które destruktywnie wpływają na życie bohatera. Poezja jest wielką siłą, mocą daną człowiekowi, a poeta winien być artystą odpowiedzialnym, czerpać inspiracje z rzeczywistości, przekazywać autentyczne wartości.

Motyw rodziny - chociaż na początku Mąż przyrzeka Żonie dozgonną miłość, jego zapewnienia okazują się płonne. Przerażony szarością codziennego życia poeta czuje, że musi opuścić dom, wyrwać się z unicestwiającego jego wyobraźnię położenia. Co stanowi przekleństwo dla Henryka, jest sensem życia Marii. Opuszczona i pogrążona w rozpaczy kobieta odchodzi od zmysłów, popada w obłęd. Rozkład życia rodzinnego wiąże się w tym wypadku z egoizmem Męża, jego pędem do poezji.

Motyw rewolucji - rewolucja jest niszczycielską siłą, która stanowi występek przeciwko porządkowi ustalonemu przez Boga. Krwawy bunt przeciwko arystokracji nie prowadzi do trwałej zmiany, lecz skutkuje jedynie chwilowym zaspokojeniem żądzy zemsty, a następnie rozwojem nowego systemu opartego na wyzysku.

Motyw religii i wiary - rewolucjoniści z zapałem niszczą kościoły, zwalczając wiarę chrześcijańską. Stanowi ona fundament i najważniejszy nośnik tradycji oraz towarzyszących jej wartości, które buntownicy uważają za niebezpieczne, szkodliwe. Jednak słowa bohaterów wyraźnie podkreślają, iż przyczyną takiego stanu rzeczy są ludzkie zaniedbania.

Motyw śmierci - w czasie krwawego przewrotu życie traci wielu ludzi. Ponoszą oni największą z ofiar w imię wyznawanych wartości i idei. Przewrotnym okazuje się fakt, iż zaprowadzenie nowego, opartego na sprawiedliwości podziału wiąże się z koniecznością mordowania. Zabójcy chełpią się ilością swych ofiar, czerpią satysfakcję z ich liczby.

Jednak śmierć towarzyszy nie tylko rewolucji. Opuszczona przez Męża Maria umiera w szpitalu dla obłąkanych, stając się ofiarą swojej obsesji i egoizmu Henryka. Sam bohater - w obliczu ostatecznej klęski - skacze w przepaść, pragnąc uchronić się przed sromotą porażki.

Motyw dziecka - Orcio nie jest typowym chłopcem. Słyszy głosy, rozmawia z nieżyjącą matką, a jego wypowiedzi układają się w poetyckie wersy. Ojciec, pomimo najszczerszych chęci, nie potrafi otoczyć tracącego wzrok dziecka opieką, wręcz obawia się jego wizji. Jerzy Stanisław ginie w okopach Świętej Trójcy w wyniku postrzału. Bohater ten stanowi ucieleśnienie idealistycznej wizji poezji romantycznej - przekazującej duchowe prawdy, zwiastującej zmiany. Pozostaje jednak niezrozumiany przez ludzi, którzy uważają go za szaleńca i przypisują mu chorobę nerwową.

Dzieci pojawiają się także w obozie rewolucjonistów. Są „skażone” przewrotną ideą, z pasją naśladują dorosłych, prosząc o głowy arystokratów.

Bohaterowie

Charakterystyka Henryka

Hrabia Henryk (Mąż, Pan Młody) to główny bohater „Nie-boskiej komedii”, którego obecność łączy ze sobą poszczególne części dzieła. Odbiorca nie otrzymuje wielu informacji na temat tej postaci, jedynie w trzecim fragmencie zaznaczone zostaje, iż jest to mężczyzna liczący 36 lat (rozmowa z Pankracym). Można zatem wysunąć wniosek, że na początku utworu jest o 15 lat młodszy (na to wskazuje wiek jego syna).

Bohater zostaje przedstawiony czytelnikowi jako Pan Młody, który darzy swą wybrankę szczególnym uczuciem. Sam moment ślubu wydaje się być spełnieniem jego marzeń, o czym świadczą wypowiadane przezeń słowa (Jakżeś mi piękna w osłabieniu swoim - w nieładzie kwiaty i perły na włosach twoich - płoniesz ze wstydu i znużenia - o wiecznie, wiecznie będziesz pieśnią moją oraz Zstąpiłem do ziemskich ślubów, bom znalazł tę, o której marzyłem - przeklęstwo mojej głowie, jeśli ją kiedy kochać przestanę.). W jego mniemaniu jest to więc uczucie niezwykłe i silne, lecz szybko okazuje się, iż mężczyzna wyidealizował obraz swojego szczęścia.

Gdy w domu pary pojawia się tajemnicza Dziewica, będąca naprawdę widziadłem zesłanym przez Złe Duchy, Mąż uświadamia sobie, iż codzienne życie stało się jego przekleństwem. Mówi o swoim życiu i swej ukochanej w następujący sposób: Od dnia ślubu mojego spałem snem odrętwiałych, snem żarłoków, snem fabrykanta Niemca przy żonie Niemce - świat cały jakoś zasnął wokoło mnie na podobieństwo moje. Jednocześnie pragnie szybkiej i wyraźnej zmiany, przez co opuszcza najbliższych, udając się w wędrówkę za Dziewicą, mimo że wcześniej obiecywał Żonie obdarzenie uczuciem jej i nowonarodzonego syna.

W czasie podróży w towarzystwie uosobienia swych młodzieńczych ideałów hrabia Henryk uświadamia sobie, iż sprzeniewierzył się wyznawanym dotychczas zasadom, złamał dane słowo. Znad piekielnej otchłani zawraca go Anioł Stróż, dając bohaterowi jeszcze jedną szansę. Niestety - nie udaje mu się uratować rodziny, a Maria umiera w szpitalu dla obłąkanych.

Druga część dramatu rozszerza obraz hrabiego Henryka. Stara się on być dobrym i opiekuńczym ojcem, wiele czasu poświęca na refleksję nad sensem życia. Spędził bowiem wiele lat na poszukiwaniach, lecz nigdy nie znalazł wartości ani uczucia, które okazałoby się autentycznym. Wtedy po raz kolejny pada ofiarą igraszek Złych Duchów, skonfrontowawszy się z piekielnym orłem. Olbrzymie ptaszysko nakierunkowało go w stronę obrony ideałów klasy społecznej, do której należał Henryk. Mężczyzna szybko podejmuje decyzję i postanawia dołączyć do arystokracji.

Główny bohater głęboko wierzy w odwieczny porządek świata, czuje dumę ze swojego pochodzenia, gotów jest bronić swych przekonań do ostatniej kropli krwi. Jego konsekwencja budzi podziw nawet wśród nieprzyjaciół - szczególnie ceni go przywódca buntowników, czyli Pankracy.

Jako dowódca obrony twierdzy Świętej Trójcy hrabia Henryk stara się przede wszystkim zapanować nad zebraną tam szlachtą. Nakazuje złożyć przysięgę, wciąż mobilizuje podwładnych do działania. Jego aktywność wynika z wiary w ideały oraz niechęci do rewolucjonistów. Zdaje się nie czuć strachu - w przeciwieństwie do innych arystokratów, którzy gotowi są paktować z Pankracym i jego ludźmi.

W końcowej partii dramatu, widząc nieuchronną porażkę, hrabia Henryk postanawia zakończyć swoje życie i skacze w przepaść z okrzykiem: Poezjo, bądź mi przeklęta, jako ja sam będę na wieki!. Jego postawę ponownie docenia przywódca nieprzyjaciół, mówiąc na widok jego oręża: To pałasz hrabiego Henryka - on jeden spośród was dotrzymał słowa. - Za to chwała jemu, gilotyna wam.

Życie głównego bohatera naznaczone było ciągłym poszukiwaniem, dążeniem do prawdziwej głębi. Rozczarowany rzeczywistością pragnął nadać życiu sens, wesprzeć się autentycznymi wartościami. Spotykał się z niezrozumieniem, lecz sam także nie rozumiał innych, patrząc na świat przez pryzmat swoich ambicji. Nie spełnił się jako mąż i poeta, nie podołał roli ojca (co sam podsumowuje gorzkimi słowami), a swego życia dopełnił, broniąc skazanej na porażkę sprawy. Hrabia Henryk zdawał sobie sprawę z upadków i klęsk, jakie poniósł. Jednak do końca pozostał wierny raz obranej ścieżce.

Charakterystyka Pankracego

Adwersarz hrabiego Henryka i postrach arystokracji to w rzeczywistości noszący czarną brodę mężczyzna w średnim wieku. Choć może wydawać się niepozornym, jego niepokojące oczy i wielkie zdolności retoryczne (także wyrazisty, przeciągły głos) zapewniają mu posłuch ludu, który gotowy jest pójść za nim w każdy bój.

Przywódca rewolucjonistów jest człowiekiem inteligentnym, potrafiącym odpowiednio kształtować nastroje ludu, by z łatwością piastować funkcję jego przewodnika. Chociaż nie szanuje swoich „żołnierzy”, co zauważa sam hrabia Henryk, wie, iż są mu oni niezbędni do osiągnięcia ostatecznego sukcesu. Jednak ma także świadomość faktu, że kierują nimi emocje, a w rewolucji dostrzegają jedynie możliwość krwawej zemsty, zupełnie nie myśląc o tym, jaki kształt nadać nowej rzeczywistości.

W czasie rozmowy ze zwierzchnikiem arystokratów Pankracy daje się poznać jako głęboko przekonany o swych racjach i mocno nienawidzący szlachty. Przypomina Henrykowi o wszystkich nadużyciach, jakich dopuściła się najwyższa warstwa społeczna, podając przykłady dręczenia chłopów, korupcji, kłamstw i oszustw. Krytykuje on także religię i ślepe oraz powierzchowne przywiązanie do niej.

Postać Męża budzi w Pankracym podziw. Przywódca buntowników dostrzega w nim siłę ducha, bezkompromisowość i gorącą chęć obrony idei i odwiecznego porządku świata. Dlatego pragnie skłonić Henryka, by ten dołączył do rewolucji, stając się dla niego równorzędnym partnerem. Nawet po jego śmierci i swoim zwycięstwie oddaje mu honor, podkreślając, iż zachował się zgodnie z danym słowem.

Pankracy zupełnie neguje dotychczasowy porządek świata, pragnie przyczynić się do jego zmiany. Kierują nim szlachetne pobudki, co potwierdzają słowa bohatera: Ja mam wiarę silniejszą, ogromniejszą od twojej. - Jęk przez rozpacz i boleść wydarty tysiącom tysiąców - głód rzemieślników - nędza włościan - hańba ich żon i córek - poniżenie ludzkości ujarzmionej przesądem i wahaniem się, i bydlęcym przyzwyczajeniem - oto wiara moja - a Bóg mój na dzisiaj - to myśl moja - to potęga moja - która chleb i cześć im rozda na wieki. Niestety, bohater wybiera niewłaściwą drogę realizacji swych zamysłów. Posyła ludzi na krwawy bój, a za jego sprawą ziemia spływa krwią. Zupełne zakwestionowanie dawnego ładu w każdym jego aspekcie (społecznym, ekonomicznym, religijnym itd.) nie może zakończyć się powodzeniem. W przeświadczeniu o swojej wielkości bohater pragnie uczynić coś nierealnego, zaprzeczającego naturze świata. Właśnie dlatego ponosi ostateczną klęskę.

Pozostali bohaterowie

Panna Młoda (Hrabina Maria, Żona) - ukochana hrabiego Henryka, matka Orcia. Początkowo jej dni płyną szczęśliwie u boku Męża, którego kocha. Jednak w momencie, gdy zostaje opuszczona, sytuacja ulega zmianie - Maria prosi Boga o dar poezji. Chociaż jej słowa modlitwa zostaje wysłuchana, okazuje się, iż kobieta nie jest w stanie udźwignąć tego ciężaru - popada w obłęd. Wkrótce trafia do szpitala dla obłąkanych, gdzie umiera w ramionach skruszonego Męża. Szczególne znaczenie w jej życiu miał Orcio. Zmartwiona, że spotka go taki sam los (brak uznania ze strony Henryka), prosi Boga o to, by został poetą (w przeciwnym razie gotowa jest przekląć dziecko).

Orcio (Jerzy Stanisław) - syn Męża i Żony, chłopiec zupełnie odróżniający się od rówieśników. Jego cera jest jasna, oczy niebieskie, a włosy falujące. Często choruje, ma słaby wzrok, zdaje się rozmawiać z istotami, które nie egzystują w świecie rzeczywistym. Wypowiedzi bohatera układają się w poetyckie wersy, często przekazuje w nich komunikaty od duchów (także nieżyjącej matki). Utraciwszy wzrok, zaczyna postrzegać świat poprzez wyobraźnię, co czyni ze zdumiewająca precyzją (dociera do ukrytego lochu). Ginie postrzelony kulą rewolucjonisty.

Ojciec Chrzestny- na chrzcie Orcia życzy mu, by został kiedyś urzędnikiem, pouczając zarazem, iż pięknie jest umrzeć za ojczyznę. W szeregach arystokracji bierze na siebie obowiązki posła - pertraktuje z Pankracym. Gdy rewolucjoniści zwyciężają, przypomina o postanowieniach podjętych w czasie rokowań, za co zostaje skazany na śmierć.

Przechrzta - Żyd w przebraniu chrześcijanina, który przewodzi swym braciom w wierze po dołączeniu przez nich do rewolucji. Już sam jego wygląd zdaje się zwiastować jego cechy charakteru - jest pokrzywiony, usta mężczyzny mają złośliwy wyraz, a palce przyozdobione są pierścieniami. Oprowadza hrabiego Henryka po obozie rewolucjonistów, starając się ujść z życiem. Jest tchórzliwy, wciąż lęka się o własne życie, a rozstanie się z przywódca arystokratów przynosi mu wyraźną ulgę.

Leonard - towarzysz Pankracego, ideowy przywódca rewolucjonistów. Na gruzach kościoła odprawia religijny rytuał, który formą przypomina orgię. Głosi wiarę absolutnej wolności, z radością namaszcza kolejnych morderców arystokracji.

Bianchetti - jeden z dowódców militarnych rewolucji (najemnik). Z zapałem opowiada o planach oblężenia, chociaż czuje, iż żaden z jego podwładnych nie rozumie założeń jego genialnych planów. Hrabia Henryk przestrzega przed nim Przechrztę, dostrzegłszy w mężczyźnie zalążki postawy arystokratycznej.

Filozof - mężczyzna, z którym rozmawia Mąż. Tematem ich dysputy jest porządek świata. Myśliciel wyraża pogląd, iż zmiana zachodzi jedynie przez zniszczenie starych form.

Anioł Stróż - błogosławi Męża i Żonę, wróżąc im szczęście pod warunkiem, że mężczyzna dotrzyma obietnicy. Następnie ratuje hrabiego Henryka, gdy ten znajduje się na skraju piekielnej otchłani.

Złe Duchy - diabelskie moce, które tworzą trzy widziadła, jakie mają zwodzić poetę. Są to Dziewica, Orzeł oraz spróchniały obraz Edenu.

Dziewica - wydzielająca woń siarki zjawa, która jawi się Mężowi jako ucieleśnienie jego młodzieńczych ideałów.

Czarny orzeł - stworzenie wypchane w piekle. Jego zadaniem jest rozłożyć nad poetą skrzydła i zwrócić uwagę w stronę sławy.