Obraz rewolucji w „Nie-boskiej komedii”

Chociaż rewolucja ukazana w „Nie-boskiej komedii” nie została osadzona w wyraźnym kontekście historycznym, inspiracją i źródłem przemyśleń Krasińskiego była Wielka Rewolucja Francuska. To wydarzenie, które zmieniło obraz świata, stało się także zarzewiem wielu konfliktów i napięć. Autor dramatu postanowił więc dokonać swoistego rozrachunku z przewrotem, pozostając w nurcie typowych dla romantyzmu rozważań historiozoficznych. Zarazem samą rywalizację dwóch porządków prezentuje on w taki sposób, by nadać jej uniwersalnego znaczenia.

Na czele rewolucjonistów stoi Pankracy - mężczyzna o przeciągłym i wyraźnym głosie. Daje się on poznać jako sprawny organizator, mówca porywający tłumy oraz człowiek mający posłuch wśród zbuntowanego ludu. Przyświecające mu ideały najdokładniej przedstawia nie komu innemu, lecz hrabiemu Henrykowi, którego ceni jako człowieka. Zarzuca arystokracji lata ucisku ludu i poniżania go, ignorowania jego potrzeb oraz wykorzystywania. Podaje przykłady szlachty bawiącej się na polowaniu i chłopów goniących zwierzynę. Kontestuje także porządek chwalony przez Męża, odwołując się do łapówkarstwa i licznych oszustw. Odsłania więc mroczną stronę świata, która prowadzi do cierpienia tysięcy.

Pankracy głęboko wierzy w możliwość obalenia starego porządku, następnie odbudowy świata i zorganizowania go według nowych zasad. Wie jednak, że w tym celu niezbędne jest odrzucenie wiary chrześcijańskiej, czyli jednego z fundamentów tradycji. Zarzuca więc szlachcie hipokryzję i ślepe, bezrefleksyjne podejście do religii.

Hrabia Henryk zauważa, iż Pankracy pogardza swoimi ludźmi, co argumentuje jego nieobecnością w czasie przygotowań. Trudno ustosunkować się do tych słów, lecz z pewnością istnieje różnica między rewolucjonistami a ich przywódcą. Tłum pragnie jedynie zemsty za lata upokorzeń, jedzenia oraz odpoczynku. Stąd w Mężu rodzi się przekonanie, że rewolucja nie zaprowadzi stałej zmiany w obrazie świata, a dawny wyzysk powróci.

W trzeciej części dramatu arystokrata „zwiedza” obóz nieprzyjaciół, po którym oprowadza go Przechrzta. Przewrotowcy rozłożyli swe namioty w lesie. Szałasy stoją naprzemiennie z szubienicami, a ludzie gromadzą się przy ogniskach. W ich rozmowach wciąż pojawiają się groźby pod adresem panów, nienawiść i chęć odwetu. Wielu rewolucjonistów tworzy grupy jednoczące wykonawców określonych zawodów. Mąż widzi klub lokajów - jego członkowie przewrotnie opowiadają o uśmiercaniu dawnych panów. Chór Rzeźników wznosi krwawą pieśń: Nam jedno czy bydło, czy panów rznąć.- Dzieci siły i krwi, obojętnie patrzym na drugich, słabszych i bielszych - kto nas powoła, ten nas ma.

Obóz rewolucjonistów tworzą także jednostki wyróżniające się. Pierwszą spotkaną przez Męża jest Bianchetti - dowódca. By pokonać arystokrację, planuje on wykorzystać niedoskonałości twierdzy Świętej Trójcy. Chociaż działa wspólnie z ludem, wyraźnie czuje się lepszy od jego przedstawicieli, co potwierdzają jego słowa: Chociażeście moi bracia w wolności, nie jesteście moimi braćmi w geniuszu - po zwycięstwie dowie się każdy o moich planach. Opinię tę Mąż kwituje ostrzeżeniem, że w taki sposób się poczyna każda arystokracja.

Przewodnikiem religijnym przewrotu jest Leonard. Swoje obrzędy, które przeinaczają wiarę chrześcijańską, będąc manifestacją sił witalnych ludu (gwałtowne orgie), odprawia on przy ruinach ostatniego kościoła. Mimo że ma olbrzymi wpływ na ludzi, nie jest jednostką porównywalną do Pankracego - nie rozmyśla, nie planuje, zdaje się zadowalać wyłącznie rozlewem krwi. Jednak to właśnie wokół niego gromadzą się młodzi i zbuntowani, zainspirowane jego duchowością kobiety chcą dzielić się miłością, a mężczyźni (np. syn filozofa - Herman) gotowi są ofiarnie burzyć dawny porządek.

Rewolucja łączy ludzi o odmiennych poglądach i wyznaniach. Namiot Przechrztów (Żydów, którzy zmienili wyznanie, jak się okazuje - tylko pozornie) gromadzi osoby potajemnie wertujące Talmud i planujące zwrócić się przeciwko towarzyszom po pozytywnym rozstrzygnięciu walki z arystokracją. Mają przeświadczenie, iż nowa rzeczywistość - pozbawiona ładu - będzie idealnym gruntem pod budowę własnego świata, ukształtowanego według ich zasad.

Obóz przewrotowców to miejsce tętniące życiem. Mąż widzi prowadzonych na miejsce kaźni panów, słyszy obietnice bezwzględnego rozlewu krwi, które wzmacniane są płynącym alkoholem. Kiedy sam wchodzi w interakcję z Leonardem, podaje się za hiszpańskiego zabójcę. Tłum wiwatuje na jego cześć, jedna z kobiet prosi nawet o głowę hrabiego Henryka.

Rewolucja została ukazana w „Nie-boskiej komedii” jako siła niszcząca i dezorganizująca. Tworzone przez nią więzi są jedynie tymczasowe, a zmiana w obrazie świata pozorna. Krasiński odnosi się do tego aktu krytycznie, podkreślając, iż porządek rzeczywistości ustalony został przez Boga. Sięga zarazem daleko ponad partykularne interesy jednostek i pewnych grup, starając się ukazać szerszą perspektywę istnienia ludzkości. Zakończenie, w którym pojawia się Chrystus, podkreśla znaczenie boskiego planu (prowidencjalizm) - przeciwny mu Pankracy ginie w najmniej oczekiwanym momencie.

Nie jest więc rewolucja drogą, która zaprowadzi ludzkość ku szczęściu. Najczęściej prowadzi jedynie do powielania dawnych błędów, a budowa nowego świata na gruzach dawnego porządku to zadanie prawie niemożliwe. Dlatego Krasiński przypomina o wartościach, które powinny regulować relacje międzyludzkie, zapobiegając okrutnemu rozlewowi krwi.