Jan III Sobieski - biografia i charakterystyka twórczości

Biografia

Jan III Sobieski znany jest przede wszystkim jako jeden z najznamienitszych władców Polski, zwycięzca spod Wiednia i doskonały wódz. Warto jednak pamiętać, że jako człowiek dobrze wykształcony i miłujący sztukę sam wniósł niemały wkład w jej rozwój - głównie wspierając obiecujących artystów. Ale i sam król zostawił po sobie pewną spuściznę literacką.

Młodość i edukacja

Przyszły król Rzeczypospolitej urodził się 17 sierpnia 1629 r. w Olesku. Był synem Jakuba Sobieskiego - magnata, posła, dowódcy wojskowego i pamiętnikarza - oraz Zofii Teofili Daniłowiczówny, wnuczki hetmana Stanisława Zółkiewskiego. Dzięki staraniom rodziców, głównie ojca, odebrał gruntowne wykształcenie, które obejmowało m.in. naukę języków obcych, wiedzę batalistyczną oraz znajomość mechanizmów funkcjonowania państwa. Poza lekcjami prywatnymi Sobieski uczył się w Kolegium Nowodworskiego w Krakowie oraz studiował na Wydziale Filozoficznym Akademii Krakowskiej. Natomiast kolejnym etapem jego przygotowania do dorosłego życia był tzw. Grand Tour, czyli długa podróż, jaka miała uzupełnić zasoby wiedzy i umiejętności o takie, których nie sposób zdobyć w szkołach.

Przyszły król Rzeczypospolitej doskonale władał trzema językami obcymi (francuskim, niemieckim i łaciną), znał podstawy kilku innych, był człowiekiem oczytanym i rewelacyjnie orientującym się w zawiłościach ówczesnej polityki. Przy tym wszystkim przejawiał olbrzymi talent militarny.

Początek kariery i działalność wojskowa

Bracia Sobiescy (Jan podróżował z Markiem) powrócili do ojczyzny w 1648, a więc 2 lata po śmierci ojca. Wiele czasu musieli poświęcić na ustabilizowanie sytuacji rodzinnej, by następnie zaciągnąć się do wojska i stanąć na czele własnych armii. Już w 1651 Jan Sobieski walczył pod Beresteczkiem w randze pułkownika. Właśnie wówczas został ciężko raniony, lecz dzięki przytomności podległych mu żołnierzy uniknął niewoli. Rok później, w wyniku klęski polskich wojsk pod Batohem, Marek Sobieski został wzięty w jasyr, a następnie zamordowany (wraz ze znaczną liczbą przedstawicieli znamienitych rodów). Jego brat, z racji ciężkiej choroby, nie wziął udziału w starciu i najpewniej wyłącznie dlatego nie podzielił przerażającego losu Marka.

W czasie wojny polsko - rosyjskiej (1654 - 1667) Sobieski walczył w bitwie Ochmatowem. Z kolei po najechaniu ziem Rzeczypospolitej przez Szwedów przyszły władca, postępując podobnie jak lwia część szlachty, oddał się pod protekcję króla szwedzkiego. W październiku 1655 złożył nawet przysięgę wierności Karolowi X Gustawowi. Niemal przez rok służył w wojsku najeźdźcy, poznając przy tym zasady organizacji formacji militarnych (m. in. piechoty) itp. W 1656, będąc pod Łańcutem, opuścił szeregi wroga i oddał się pod dowództwo Czarnieckiego. W późniejszych etapach tzw. potopu niejednokrotnie wsławił się wielką odwagą i wykazał talentem militarnym (m. in. w czasie bitwy pod Warszawą - 28 - 30 lipca 1656 r.).

Sobieski wziął także udział w wyprawie na Rosję w 1663. Podczas tych działań należał już do najbliższych doradców Jana Kazimierza Wazy i był człowiekiem, na którym władca zawsze mógł polegać.

Droga na tron

Chorąży wielki koronny - Jan Sobieski - był postacią niezwykle obiecującą. Nie może więc dziwić fakt, iż Ludwika Maria Gonzaga, żona Jana Kazimierza Wazy, widząc narodziny uczucia między dowódcą a Marią Kazimierą d’Arquien, postanowiła wesprzeć ten związek. W 1665 wziął Sobieski ślub ze słynną Marysieńką (w maju tajny, w lipcu oficjalny). Już 18 maja przyjął laskę marszałkowską, której później próbowano go pozbawić za cenę rozejmu z Lubomirskim (rokosz Lubomirskiego). Jednak Sobieski odmówił zrzeczenia się godności, a następnie poparł króla, wystawiając własną armię.

W 1668 Sobieski został hetmanem wielkim koronnym. Już w tym czasie był jedną z ważniejszych postaci w całej Rzeczypospolitej, sprawując pieczę nad wojskiem i dyplomacją. W obliczu abdykacji Jana Kazimierza Wazy poparł stronnictwo profrancuskie, a po wyborze Michała Korybuta Wiśnowieckiego dołączył do stronnictwa tzw. malkontentów.

W tym czasie Sobieski po raz kolejny udowodnił niesamowite zdolności militarne. Rozpoczęta w 1672 r. wojna polsko - turecka wymagała od niego niemałego zaangażowania. W listopadzie tego roku przeprowadził jeden z najgłośniejszych manewrów w historii polskiej wojskowości - stojąc na czele zaledwie ok. 3000 jazdy, Sobieski pokonał kilkudziesięciotysięczne wojska tatarskie i uwolnił z jasyru ok. 40 000 ludzi; całe przedsięwzięcie znane jest jako wyprawa na czambuły. Następnie, 11 listopada 1673 r., odniósł wspaniałe zwycięstwo pod Chocimiem, gromiąc armię turecką. Triumf ten rozsławił imię Sobieskiego w ówczesnej Europie.

Panowanie

Po śmierci Michała Korybuta Wiśniowieckiego szlachta, 21 maja 1674, wybrała na tron Jana Sobieskiego. Władca, chcąc uporać się z problemami wewnętrznymi, odsunął koronację i poświęcił się poprawie sytuacji kraju. Udało mu się ustabilizować sytuację na południowo - wschodniej granicy, lecz jego ambitne plany dotyczące umocnienia roli Rzeczypospolitej nad Bałtykiem nie doszły do skutku. W dużej mierze stało się to z powodu zmiany sposobu prowadzenia polityki dokonanej przez Francję, która sprzymierzyła się z Brandenburgią. Fakt ten zmusił Sobieskiego do poszukiwania sojusznika w Austrii rządzonej przez Habsburgów.

Zawarte w 1683 r. porozumienie z cesarzem Leopoldem I zostało poddane próbie już jesienią tego roku. Silna ofensywa Turcji, skierowana przeciw Austrii, przełamała fortyfikacje Habsburgów i armia wezyra Kara Mustafy rozpoczęła oblężenie Wiednia. Wtedy Sobieski wyruszył z Polski i 12 września 1683 r. rozbił wojska najeźdźców. Swój triumf przypieczętował pod Parkanami (7 - 9 października 1683).

Dalsze lata panowania Sobieskiego to przede wszystkim próby umocnienia pozycji Rzeczypospolitej na arenie międzynarodowej oraz trwałego i korzystnego dla Polski rozwiązania napiętej sytuacji z Turcją. Zaś w polityce wewnętrznej próbował umocnić rolę króla poprzez wprowadzenie monarchii dziedzicznej (początkowo przez elekcję przeprowadzaną za życia władcy) i szereg reform. Jednak wewnętrzne spory i narastająca opozycja ze strony rodów magnackich (głównie Paców i Sapiehów działających na Litwie) skutecznie uniemożliwiły mu działanie.

Pod koniec życia Sobieski był człowiekiem zmęczonym i schorowanym (cierpiał m. in. z powodu otyłości, nadciśnienia i podagry). Zmarł w Wilanowie 17 czerwca 1696 r., a bezpośrednią przyczyną był atak serca. Ukochana przez niego Maria Kazimiera, która urodziła mu aż trzynaścioro dzieci (dorosłości dożyło zaledwie czworo), zmarła 20 lat później w Blois. Ich ciała spoczywają na Wawelu, a serce Sobieskiego złożono w kaplicy królewskiej w kościele kapucynów w Warszawie.

Charakterystyka twórczości

Jan III Sobieski był przede wszystkim wspaniałym dowódcą i zręcznym politykiem. Jednak nie może umknąć uwadze fakt, iż, dzięki wszechstronnemu wykształceniu, świetnie orientował się w ówczesnym życiu kulturalnym, czego dowodzić mogą liczne mecenaty, jakie roztaczał nad utalentowanymi twórcami - m. in. Tylmanem z Gameren (architektem), Wespazjanem Kochowskim (literat) i Janem Heweliuszem. Co ciekawe, władca sam dał się poznać jako niepośledni pisarz.

Związek króla z Marią Kazimierą d’Arquien był relacją dosyć nietypową, biorąc pod uwagę specyfikę czasów, w jakich przyszło im żyć. Para darzyła się autentycznym uczuciem, co było prawdziwą rzadkością. W okresach dłuższych rozstań pisali do siebie listy, których wiele zachowało się do dziś. To właśnie ich analiza pozwoliła na uzyskanie tego mniej znanego obrazu Jana III Sobieskiego.

Listy pisane były głównie w okresie 1665 - 1683. Stanowią one nie tylko wspaniały zapis płomiennego uczucia łączącego 2 osoby, ale także cenny dokument historyczny. Znaczna część załączonych informacji była szyfrowana, co nierzadko doprowadzało do zabawnych nieporozumień.

Sam Jan III Sobieski, dzięki listom, daje się poznać jako człowiek oczytany, doskonale wykształcony i zaznajomiony z ówczesnymi konwencjami literackimi. Król posługiwał się barwnym, plastycznym i bogatym językiem. Często stosował tzw. makaronizmy, lecz należy pamiętać, że adresatką była Francuzka. Natomiast same zwroty ekspresywne ukazują czułe i ciepłe oblicze jednego z najznamienitszych władców Polski.