Emigranci – opracowanie, problematyka, bohaterowie

Geneza

„Emigranci” Sławomira Mrożka to dramat, którego pierwsze wydanie miało miejsce w 1974, a premiera odbyła się rok później.

Wśród przyczyn powstania dzieła wymienić można m. in. indywidualne doświadczenie autora (Mrożek opuścił Polskę w 1963 r.) oraz trudną sytuację polityczną w kraju. Szacuje się, że w latach 1956 - 1980 z PRL-u wyjechało ok. 800 000 ludzi. Przyczyny emigracji były różne. Jedni uciekali za granicę z powodu przekonań politycznych, inni pragnęli odmienić swój byt ciężką pracą i przywiezionymi do kraju pieniędzmi.

„Emigranci” wpisują się również w nurt literatury podejmującej tematykę chłopsko - inteligencką. Dramat porusza bowiem problem rozdźwięku między inteligencją a robotnikami. Ten bardzo widoczny w dobie PRL-u podział znacznie ułatwiał ówczesnym władzom umacnianie swojej pozycji.

Czas i miejsce akcji

Akcja „Emigrantów” rozgrywa się w ciągu sylwestrowego wieczoru i pierwszych godzin Nowego Roku. Dokładna data opisywanych wydarzeń nie została podana. Z kontekstów historycznych wynika jednak, że jest czas bliski powstaniu dzieła, czyli lata PRL-u.

Miejscem akcji dramatu Sławomira Mrożka jest niezbyt przyjemne mieszkanie, które bohaterowie wynajmują. Nie wiadomo dokładnie, w jakim znajduje się ono kraju (można jedynie przypuszczać, że w Republice Federalnej Niemiec). W utworze pojawia się jedynie informacja, że ulokowane jest pod schodami.

W opowieściach bohaterów, oprócz dokładniejszych opisów miasta, pojawia się także ojczyzna mężczyzn. Obaj przedstawiają ją jako miejsce znacznie różniące się od tego, w którym przyszło im żyć na obczyźnie (dla AA związana jest ona z najgorszymi przeżyciami, poczuciem niewoli, XX pragnie z kolei powrócić do żony i dzieci).

Motywy

Motyw emigracji

Tak zwana Wielka Emigracja, czyli masowy ruch emigracyjny polskiej ludności mający miejsce w pierwszej połowie XIX stulecia, sprawiła, że temat opuszczenia ojczyzny na stałe wszedł do polskiej literatury. Jako pierwsi swe rozterki opisywali romantycy, którzy najmocniej wpłynęli na wyobraźnię narodu.

W „Emigrantach” Mrożka wyjazd za granicę ukazany został z dwóch perspektyw. AA opuścił ojczyznę z powodów polityczno - światopoglądowych. W kraju młodości nie mógł czuć się swobodnie, wisiało nad nim zagrożenie ze strony władzy. Ponadto nie wpasowywał się w typową mentalność przedstawicieli jego narodu. XX z kolei opuścił swój kraj (ten sam, co AA), by zarobić pieniądze, a później powrócić do rodzinnej miejscowości i zbudować w niej dom (emigracja zarobkowa).

Motyw ojczyzny

Ojczyzna wielokrotnie pojawia się w rozmowach głównych bohaterów. Po raz pierwszy mówi o niej XX, który ze zdziwieniem dokonuje obserwacji, że tam, skąd przyjechał, niewiele jest pociągów elektrycznych. Ilekroć XX wraca myślami do kraju młodości, są to myśli nacechowane pewną tęsknotą i żalem, ale też pewnym rozczarowaniem poziomem życia w ojczyźnie. AA jest natomiast postacią zupełnie inaczej postrzegającą swe dawne miejsce zamieszkania. Patrzy on na ojczyznę przede wszystkim w sposób intelektualny, krytykując zacofanie umysłowe, nieobiektywne patrzenie na rzeczywistość oraz restrykcje godzące w ludzką wolność. Ojczyzna, pomimo niewątpliwej wartości sentymentalnej, jest więc w utworze miejscem „gorszym”, mniej przyjaznym swym mieszkańcom.

Motyw pieniędzy

Stosunek bohaterów do pieniędzy może budzić zdziwienie od samego początku utworu. XX stara się zaoszczędzić każdą sumę, dlatego jeśli tylko może, nawet papierosy odpala zapałkami należącymi do AA. Później na jaw wychodzi, że mężczyzna zalega z czynszem, a kupowanie najtańszego jedzenia zostawiło go z kilkoma puszkami karmy dla zwierząt. XX z kolei traktuje pieniądze z pewną dozą nonszalancji. Jak można wywnioskować ze słów AA, mężczyzna nie pracuje, a jednak skądś bierze finanse. Niemniej jednak AA uważa, że w wypadku jego współlokatora pieniądze stały się wartością nadrzędną, odbierając XX możliwość decydowanie o sobie.

Motyw wolności

XX w pewnym momencie nazywa AA księdzem od wolności. I na tę wartość w utworze Mrożka rzucone zostają dwa spojrzenia. AA postrzega ją jako niezależność umysłową, prawo do swobodnego formułowania myśli i wyrażania ich. XX z kolei przejawia do niej bardziej przyziemny stosunek. Dla niego wolnością jest brak obowiązku wykonywania jakiejś pracy. Wtedy - we własnym mniemaniu - może robić to, na co ma ochotę.

Motyw samotności

Obaj bohaterowie, choć niechętnie się do tego przyznają, są ludźmi samotnymi. XX nie znosi rozłąki z rodziną najlepiej, często wraca w myślach do ojczyzny, snując plany o tym, co będzie, kiedy już tam wróci. Ta myśl jest dla niego swoistym antidotum na rzeczywistość kraju, którego zupełnie nie zna (nie porozumiewa się w ich języku). Bardzo ważna jest dla niego także obecność AA, czasem jednak ubolewa, że nie może porozmawiać z nim jak ze zwykłym człowiekiem, mówiąc o wspomnieniach i dzieląc się indywidualnymi historiami.

AA, który jest przedstawicielem inteligencji, znalazł się na obczyźnie zupełnie sam. Wiadomo, że miał dwie żony. Oba małżeństwa zakończyły się jednak rozwodem, a w ojczyźnie nie został mu nikt bliski. Dlatego pomimo wszystkich różnić mężczyzna chętnie rozmawia z XX. Nie potrafi jednak wyzbyć się dydaktycznego tonu, co nie sprzyja przezwyciężaniu wzajemnych uprzedzeń.

Obaj bohaterowie oddzieleni są od zewnętrznego świata. Zajmują niewielkie mieszkanko, w którym doskonale słychać dochodzące z zewnątrz odgłosy (m. in. świętowania). Nie mogą jednak swobodnie wyjść poza jego mury. Zawsze bowiem będą tymi innymi, przybyszami, obcymi.

Problematyka

Problematykę utworu Mrożka sygnalizuje już sam tytuł. W dramat wpleciona została gorzka refleksja nad losem tych, którzy opuścili ojczyznę. Oraz ich wyobcowania nakreślił Mrożek w sposób iście mistrzowski. Bohaterowie dzieła umieszczeni zostali w obskurnym mieszkaniu, które nie ma nawet okien, ale za to zbiera wszystkie dźwięki dochodzące z zewnątrz dzięki przecinającym się w nim rurom.

Kolejne dni bohaterów są monotonne. AA najwięcej czasu spędza w łóżku, oddając się lekturze, XX wychodzi do pracy, a po powrocie najpewniej przenosi się w krainę snów. Obaj mężczyźni nie są częścią społeczeństwa kraju, w którym przebywają. Ich sytuację najlepiej opisują słowa AA. Porównał on położenie swoje i towarzysza do mikrobów przebywających w żołądku wielkiego stworzenia.

W dramacie Mrożka ukazany został również problem związany z wewnętrznymi podziałami społeczeństwa, w tym wypadku mocno wpisany w polską tradycję literacką rozłam między przedstawicielami chłopstwa a inteligencją. XX, który jest robotnikiem, nierzadko stanowi dla AA powód do śmiechu. Obaj mężczyźni zupełnie inaczej patrzą na świat, obaj mają też różne potrzeby. XX po prostu stara się wyciągnąć jak największe korzyści materialne z przebywania z AA, nieustannie podbierając rzeczy należące do współlokatora. Widząc perspektywę zysku, często przymyka oczy i uszy na to, co AA robi i mówi. AA z kolei odnosi się do towarzysza jako do człowieka gorszego, niewolnika. Często odziera więc XX z marzeń oraz wpędza go w poczucie niższości.

Zakończenie utworu przynosi przynajmniej chwilowe przezwyciężenie antagonizmów. Omal nie zostaje to jednak okupione ofiarą w postaci XX, który chciał popełnić samobójstwo.

W trakcie lektury dramatu warto zwrócić uwagę także na aluzje do rzeczywistości politycznej PRL-u. AA, który jest emigrantem politycznym, mówi o cenzurze, inwigilacjach i konsekwentnym zawężaniu horyzontów myślowych.

Opisy bohaterów

AA

AA to szczupły, nieogolony mężczyzna, który leżąc w łóżku, oddaje się przyjemności lektury. Ma on nieco ponad trzydzieści lat, ubrany jest w szlafrok.

AA wywodzi się z inteligencji, o czym świadczyć mogą jego zamiłowanie do książek oraz język, jakiego używa. W swoich wypowiedziach często nawiązuje do różnych teorii naukowych. Nie wiadomo, czym zajmuje się ten bohater, gdyż zgodnie ze słowami XX całe dnie spędza na łóżku.

Pierwszy (przynajmniej alfabetycznie) z bohaterów dramatu Mrożka jest człowiekiem sprawiającym wrażenie pewnego siebie i inteligentnego. W rozmowach z AA przyjmuje postawę ofensywną, starając się obnażać braki interlokutora. Uważa towarzysza za niewolnika i osobę bezrefleksyjną.

Historia AA nie jest czytelnikowi dokładnie znana. Wiadomo, że był dwukrotnie żonaty, a oba małżeństwa zakończyły się rozwodem. Ojczyznę opuścił on nie z powodów materialnych, lecz z racji niezadowolenia z panujących w niej warunków. Dla AA ogromne znaczenie ma wolność, a w swym kraju nie mógł czuć się swobodnie, tym bardziej że mógł budzić zainteresowanie służb bezpieczeństwa. Swój pobyt w ojczyźnie porównuje on do zniewolenia, przebywania w klatce. Na podstawie zdobytych wtedy doświadczeń chciał napisać nawet dzieło podejmujące tematykę współczesnego niewolnictwa.

AA z pewnością jest człowiekiem oczytanym i inteligentnym, ale także bardzo cierpiącym z powodu samotności. Nikt nie czeka na niego w kraju, nie ma przyjaciół także za granicą. Fakt ten sprawia, że mężczyzna w dużej mierze musi liczyć na XX, swego współlokatora.

XX

XX jest mocno zbudowanym mężczyzną o okrągłej twarzy i grubych rękach. Bohater ten ma na sobie niemodne ubranie wykonane z grubego, rzadko już noszonego materiału. Uwagę przykuwa zwłaszcza jego jaskrawy krawat. Komicznego efektu dodają z kolei szpiczaste buciki, które ma na stopach (gdy je ściągnie, odsłoni podziurawione skarpety).

XX - jak można się domyślać - także jest emigrantem. Z ojczyzny wyjechał jednak z zupełnie innego powodu niż AA. XX chce zarobić, pragnie powrócić do kraju, zbudować wielki dom, kupić drogie ubrania i wystawić wspaniałą ucztę. Rozmarzony opowiada towarzyszowi, że w tym czasie nie kiwnie nawet palcem.

Codzienność XX wypełniona jest pracą. Niekiedy przebywa poza domem nawet przez 16 godzin, biorąc na siebie dodatkowe obowiązki. Te udręki osładza mu myśl o pieniądzach, które zarabia. Mężczyzna ten jest tak skąpy i chytry, że gotów jest nie jeść, byle tylko nie być zobowiązanym do poczęstowania kogoś swoją porcją (w dodatku wymusza papierosy i kradnie zapałki). Nieopłacany przez niego czynsz omal nie staje się przyczyną poważnego konfliktu między oboma bohaterami.

W ojczyźnie czekają na XX żona i dzieci. To właśnie z myślą o nich odkłada on pieniądze do pluszowego psa Pluto, odmawiając sobie kolejnych przyjemności. Często przez to popada w rozczarowanie. Z kolei AA określa go mianem niewolnika, człowieka uzależnionego od zarabiania pieniędzy. Niezbyt inteligentny i niezbyt refleksyjny XX w akcie dumy postanawia potargać wszystko, co zarobił. Następnie ogarnia go rozpacz, która prowadzi do próby samobójczej. Ostatecznie jednak, wspomniawszy rodzinę, porzuca on tę przerażającą myśl.