„Pamięć i tożsamość” to ostatnia pozycja z bogatego dorobku literackiego Jana Pawła II. Książka została wydana niedługo przed śmiercią papieża, w lutym 2005 roku, jednak jej geneza jest dużo starsza. Praca została bowiem oparta na spisanych rozmowach, jakie w 1993 roku prowadzili z Janem Pawłem II dwaj wybitni uczeni – ksiądz profesor Józef Tischner i profesor Krzysztof Michalski. Same te nazwiska są wiele mówiące – każdy z nich był bowiem nie tylko osobą głębokiej duchowości, ale i wielkiego formatu intelektualnego.
Centralnym tematem książki jest niewątpliwie problem zła. U progu XXI stulecia rozmówcy wspominają wiek XX, wiek, który wszyscy zdążyli doskonale poznać (Karol Wojtyła urodził się w 1920 roku, Józef Tischner w 1930, zaś najmłodszy z nich Krzysztof Michalski – w 1948). Poprzednie sto lat naznaczone zostało niebywałymi zbrodniami, związanymi przede wszystkim (choć nie tylko) z systemami totalitarnymi – nazizmem i komunizmem. Nie należy jednak, zauważa Jan Paweł II, sprowadzać dziedzictwa epoki do rozlewu krwi:
Wiek XX był w jakimś sensie widownią narastania procesów dziejowych, a także procesów ideowych, które zmierzały w kierunku wielkiego „wybuchu” zła, ale także był widownią ich pokonywania. Czy zatem spojrzenie na Europę jedynie od strony zła, które pojawiło się w jej nowożytnych dziejach, jest spojrzeniem słusznym?
Wydarzenia historyczne, uważa papież, muszą być rozumiane przez pryzmat odwiecznych prawd filozoficznych i teologicznych. Zło nie jest bytem samym w sobie, powtarza za średniowiecznymi doktorami Kościoła:
Zło jest zawsze brakiem jakiegoś dobra, które w danym bycie powinno się znajdować, jest niedostatkiem. Nigdy nie jest jednak całkowitą nieobecnością dobra.
W dalszej części książki analizowane są źródła duchowego spustoszenia, jakie stało się podstawą powstania XX-wiecznych totalitaryzmów. Jan Paweł II zwraca uwagę na dwuznaczne, paradoksalne dziedzictwo filozofii racjonalnej, która postawiła człowieka w miejsce Boga, jednocześnie wiodąc do odebrania jednostce godności.
Kolejne fragmenty „Pamięci i tożsamości” to rozważania poświęcone patriotyzmowi. Kwestię narodu, dowodzi papież, można również interpretować za pomocą teologii. Dekalog nakłada na nas obowiązek szanowania ojca i matki, a ojczyzna jest swego rodzaju matką – stąd konieczność dbania o jej dobro. Jednak nie usprawiedliwia to nacjonalizmu i ksenofobii. Szczególnie mocno widać to na przykładzie Polski, która niejako w naturze swojej ma tolerancyjność – nietolerancja jest więc zaprzeczeniem narodowego dziedzictwa, jego szarganiem. Jak dowodzi papież: polskość to w gruncie rzeczy wielość i pluralizm, a nie ciasnota i zamknięcie. Wydaje się jednak, że ten „jagielloński” wymiar polskości, o którym wspomniałem, przestał być, niestety, w naszych czasach czymś oczywistym. Ojciec święty podkreśla choćby wielki wkład Żydów w polską kulturę.
Na końcu książki znajdują się bardziej osobiste wspomnienia. Papież opowiada między innymi o szczegółach zamachu na swoje życie z 1981 roku.
„Pamięć i tożsamość”, co warto podkreślić, jest dziełem przystępnym – co nie jest oczywiste, gdy rozmowę prowadzą trzej wybitni profesorowie (pamiętajmy, że Jan Paweł II też był profesorem). Ta książka stanowi zarówno testament intelektualny Papieża-Polaka, jak i doskonałe wprowadzenie w jego twórczość filozoficzną i teologiczną.