Geneza, czas i miejsce akcji
Miejscem akcji jest głównie wieś Pognębin. Pojawia się także nazwa Gravelotte, gdzie Bartek bierze udział w bitwie. Akcja dzieje się także w drodze chłopa na front oraz w miejscach gdzie przebywa wojsko do którego został wcielony. Opis tejże bitwy pozwala stwierdzić, że akcja ma miejsce w okolicach roku 1870. Nowela została napisana 12 lat po tejże dacie.
Motywy, problematyka
Przedstawiona w utworze wieś to miejsce, w którym brak jest możliwości edukacji, dostępu do wiedzy, a ludność ślepo wykonuje rozkazy i gotowa jest postępować tak, jak się jej każe. Widocznym jest to w postawie Bartka, ale i w innych chłopów, w tym Wojtka, który mu towarzyszy.
Niewiedza chłopów to nie tylko ich wielka słabość, ale i rzecz która sprawia, że czują się oni zagubieni. Bartek nie może pojąć dlaczego on ma za zadanie walczyć przeciwko innym Polakom i czemu każdemu z nich powiedziano, że walczy o wolność. Motyw bratobójczej wojny służy przedstawieniu ogromu niewiedzy, który charakteryzuje Bartka.
Niewiedza ta staje się idealnym polem do manipulacji, do której skorzy są zaborcy. Chłop zostaje wcielony do armii, a jego obowiązkowość oraz odwaga przynoszą pozytywne efekty i wpływają na losy wszelkich potyczek.
Bartek staje się także osobą, której doskwiera spotykające go zewsząd lekceważenie. Chłop zna swoją wartość i chciałby aby i w rodzinnej miejscowości go szanowano. Bohatera wojennego spotyka jednak wielka niesprawiedliwość. Oto za kłótnię z nauczycielem zostaje skazany i całe jego życie ulega przemianie. Powrót z wojny staje się początkiem serii nieszczęść, które spotykają Bartka.
Wieś przedstawiona w utworze to miejsce pełne prostych, naiwnych i nie posiadających wiedzy ludzi. Widocznym jest jednak ich zaangażowanie, oddanie i chęć do pracy. Chociażby w służbie nieprzyjaciela. Takie ukazanie wsi może zwracać uwagę na potencjał tkwiący w chłopach, ale i na to, jak łatwo jest wykorzystać cenny dar, którym jest ich zaangażowanie.
Charakterystyka
Bartek – Bartek Słowik, chłop, który nie mając pojęcia o polityce wyrusza na wojnę. Tam też zyskuje sławę jako wojownik. Mężczyzna uważany za głupiego, o nieestetycznej aparycji powraca do rodzinnej wsi i nie znajduje tam akceptacji czy pochwał. Jego życie odmienia się na gorsze i spotykają go nieprzyjemności od tych, w których imieniu walczył.
Magda – żona Bartka, która przypomina mu podczas walki, że nie walczy za chrześcijan. Zostaje jednak zignorowana.
Wojtek – towarzysz Bartka z tej samej wsi, wyrusza razem z nim na wojnę i tam ginie.