Konrad Wallenrod – opracowanie, interpretacja, motywy, charakterystyka bohaterów

Geneza

Pracę nad „Konradem Wallenrodem” rozpoczął Mickiewicz najprawdopodobniej w 1824 r. Jako że było to okres jego zesłania na tereny Rosji, w której miał pracować jako nauczyciel (kara za działanie w tajnych organizacjach), dzieło ostatecznie ukazało się w lutym 1828 r. w Petersburgu, wydrukowane przez Karola Kraja.

Postać tytułowego bohatera powieści poetyckiej Adama Mickiewicza wykreowana została w oparciu o sylwetkę autentycznego mistrza krzyżackiego – Konrada von Wallenrode. W latach swych rządów (1391 – 1393) organizował on liczne wyprawy militarne przeciw Litwinom, które, co znamienne, nie przynosiły sukcesów. Największe oburzenie braci zakonnej wywołało oblężenie Wilna. Prowadził je marszałek Engellhard, lecz z niewyjaśnionych przyczyn został pozbawiony tego stanowiska przez Wallenroda, a sama próba zdobycia litewskiej stolicy zakończyła się niepowodzeniem.

Znaczny wpływ na wybór tematu powieści poetyckiej Mickiewicza miało brutalne stłumienie powstania dekabrystów (dążących głównie do wprowadzenia w Rosji władzy opartej o zasady konstytucyjne), do którego doszło 26 grudnia 1825 r. Wybitny twórca dostrzegł wówczas, że otwarte występowanie przeciw potężnej i niezłomnej sile niemal zawsze musi skończyć się przegraną.

Z kolei gatunek powieści poetyckiej wywodził się od Waltera Scotta i George’a Byrona (wybitnych przedstawicieli brytyjskiego romantyzmu). Bardzo szybko zyskał popularność w ówczesnej Europie, w której ceniono tajemniczość i zagadkowość. Głównymi cechami powieści poetyckiej są: fragmentaryczność fabuły, nastrojowość, sylwetka głównego bohatera (zazwyczaj rozdartego między sprzecznym wartoścami) oraz synkretyzm gatunkowy.

Czas i miejsce akcji

Akcja „Konrada Wallenroda” toczy się głównie w Marienburgu, czyli dzisiejszym Malborku. Przenosi się ona także na ziemie Litewskie, a we wspomnieniach i pieśniach przywołane zostają m. in. Kowno, Ziemia Święta, dzisiejsza Hiszpania, szlaki wypraw krzyżowych itp.

Najważniejszymi punktami na mapie „Konrada Wallenroda” są m. in. zamek w Malborku (kaplica, sala biesiadna, strzelnica, loch), samotna wieża nad jeziorem oraz pobliskie pola i lasy.

Czas przedstawionych wydarzeń zgodny jest z historycznym. Akcja rozpoczyna się najpewniej w 1391 r. (wybór Konrada Wallenroda, ucieczka Witolda do Litwinów) i trwa do 1393 r., kończąc się śmiercią zwierzchnika Krzyżaków.

Charakterystyka bohaterów

Konrad Wallenrod (postać tragiczna)

Postać Konrada Wallenroda stanowi wielką zagadkę. Nawet bracia zakonni, którzy stawali z nim do bitew i wspólnie odmawiali modlitwy, wiedzieli o nim niewiele. Gdy pojawia się on w pierwszym rozdziale powieści poetyckiej Mickiewicza, opisany zostaje jako człowiek skryty, mający siwe włosy i naznaczone bólem oblicze.

Zanim tytułowy bohater został wielkim mistrzem, narrator wyraźnie podkreślił męstwo i odwagę, za które ceniono tego człowieka, oraz przypomniał o jego wadzie, czyli poszukiwaniu ulgi w alkoholu. Miał więc Wallenrod swoje słabości, jednak w obliczu litewskiego zagrożenia doświadczony i dzielny żołnierz jawił się jako najlepszy kandydat na zwierzchnika Krzyżaków.

Owiane tajemnicą losy tytułowego bohatera rozjaśnia opowieść wajdeloty, a zupełnie odkrywa wypowiedź jednego z uczestników sądu kapturowego. Porwane przez Niemców dziecko zostało ochrzczone i nazwane Walterem Alfem. Dorastający wśród nieprzyjaciół młodzieniec jedynego przyjaciela znalazł w Halbanie – litewskim poecie. To właśnie on pielęgnował w nim miłość do rodzinnego kraju, stając się dlań prawdziwym przewodnikiem duchowym. Gdy mężczyznom udało się uciec do ojczyzny, Walter Alf, doskonale zaznajomiony z życiem Krzyżaków, okazał się niezwykle cennym doradcą Kiejstuta. Wkrótce pokochał jego córkę – Aldonę – z którą wziął ślub.

Szczęścia w domu nie znalazł, bo go nie było w ojczyźnie – tymi słowami dalsze losy Waltera Alfa zapowiedział litewski pieśniarz. Niemogący pogodzić się z cierpieniami rodaków bohater postanowił wprowadzić w życie swój tajemniczy plan. Wówczas odrzucił miłość Aldony, czule żegnając ją i nakazując, by traktowała go jak umarłego. Wybrał drogę poświęcenia dla ojczyzny, chociaż cząstka jego serca nigdy nie przestała bić dla córki Kiejstuta.

Kolejną białą plamę w jego życiorysie odkrył jeden z braci, członek sądu kapturowego. Walter Alf – giermek i towarzysz Konrada Wallenroda – wyruszył do Ziemi Świętej. W czasie podróży znamienity rycerz zginął w tajemniczych okolicznościach, a jego miejsce zajął właśnie Alf, który prędko wsławił się wspaniałymi zdolnościami bojowymi, odważnie walcząc z Maurami i zwyciężając wiele rycerskich turniejów.

Nowy mistrz zakonu, chcąc zrealizować swoje postanowienia, wciąż odwlekał wojnę z Litwą. Kiedy już na nią wyruszył, swoimi decyzjami doprowadził do klęski, powracając do Malborka z garstką rycerzy. W czasie rozmowy, którą odbył z Aldoną, dał wyraz swemu cierpieniu i świadomości faktu, iż nie postąpił w sposób rycerski (Ja więcej nie chcę, wszak jestem człowiekiem! / Spędziłem młodość w bezecnej obłudzie, / W krwawych rozbojach - dziś schylony wiekiem, / Zdrady mig nudzą, niezdolny do bitwy, / Już dosyć zemsty - i Niemcy są ludzie). Gdy ukochana odmówiła powrotu na Litwę, Waler Alf wrócił do zamku i popełnił samobójstwo, wypijając zatrute wino.

Życie Wallenroda naznaczone było wielkim cierpieniem. Okrutne doświadczenia młodości i nieustanne uczucie obcości sprawiły, że ukochał utraconą ojczyznę z jeszcze większą siłą. To właśnie dla niej poświęcił radosne i ustatkowane życie, udając się na dobrowolne wygnanie. Jego rozdarcie przejawia się także w fakcie, iż, wychowawszy się wśród rycerzy i zaznajomiwszy się z ich etosem, by ratować ojczyznę, musiał posłużyć się sposobem niegodnym chrześcijańskiego rycerza.

Walter Alf z pewnością był człowiekiem niezwykłej odwagi i wielkiej mądrości. Jednak czas, w jakim przyszło mu żyć, wymusił na nim ogromne poświęcenie. Każdy z dokonanych przezeń wyborów (pozostanie w Kownie lub wyjazd do Malborka) przekreślał tak naprawdę szczęście tytułowego bohatera. Nie mógł on spokojnie patrzeć, jak nieprzyjaciel nęka ukochaną ojczyznę, gdyż to właśnie on znał sekrety Krzyżaków i, dzięki sprytowi, mógł powstrzymać ogromną siłę wroga. Nie mógł też, po rozstaniu z Aldoną, odnaleźć spokoju, skazawszy się na ciągłe wyobcowanie.

Halban

Halban – litewski wajdelota – był postacią najbliższą Konradowi Wallenrodowi. Ten siwy starzec, który żył wśród nieprzyjaciół, kochał ojczyznę nade wszystko. Właśnie on uświadomił tytułowemu bohaterowi jego rolę, zasiewając w nim miłość do Litwy i nienawiść do Krzyżaków.

Stary pieśniarz to postać o wielkiej mądrości, czego mogą dowodzić rady dawane Walterowi Alfowi oraz szacunek i posłuch, jakimi cieszył się wśród Niemców.

Kiedy tytułowy Konrad Wallenrod popełnia samobójstwo, Halban mówi, że musi zostać przy życiu, by pieśnią chwalić odwagę towarzysza.

Aldona

Piękna córka Kiejstuta pokochała Waltera Alfa szczerą i wierną miłością. Kiedy dowiedziała się o jego decyzji, postanowiła zamieszkać w wieży mieszczącej się nieopodal malborskiego zamku. Tam, zaznajomiona przez tytułowego bohatera z wiarą chrześcijańską, spędzała czas na modlitwach.

Chociaż jej życie wypełnione było cierpieniem, zawsze postępowała konsekwentnie i dumnie, czego może dowodzić fakt, iż nie chciała powrócić z Konradem na Litwę. Miała świadomość tego, iż długa rozłąka zupełnie zmieniła oboje zakochanych.

Książę Witold

Książę Witold pojawił się na zamku w Malborku, gdzie paktował z Krzyżakami, pragnąc odzyskać tron stracony na rzecz Jagiełły. Usłyszawszy słowa Halbana o zdrajcach, zapałał gniewem, co odnotowali zgromadzeni. Jednak nie pozostał długo wśród nieprzyjaciół, decydując się na powrót do ojczyzny i naprawiając popełnione błędy.

Motywy

Motyw ojczyzny

Walter Alf – porwany jako dziecko i wychowany wśród obcych – pokochał Litwę dzięki Halbanowi, który dzielił podobny los (chociaż do Malborka trafił już jako człowiek pamiętający ojczyznę). To właśnie po drugiej stronie Niemna tytułowy bohater spędził najszczęśliwsze dni swego życia, dzieląc ten czas z ukochaną Aldoną. Jednak miłość do rodzinnego kraju była dlań najważniejsza i to właśnie na jej rzecz poświęcił swe doczesne szczęście. Warto zaznaczyć, iż kraj nie zapomniał o jego poświęceniu, jakie zostało utrwalone w pochwalnych pieśniach.

Motyw podstępu/zdrady

W wojnie z Krzyżakami Litwini skazani byli na porażkę. Nie dysponowali odpowiednią siłą, brakowało im wyszkolonych rycerzy, a nieprzyjaciel mógł, w razie potrzeby, ściągnąć największych wojowników ówczesnej Europy. Wtedy postanawia postąpić zgodnie ze słowami Halbana: Tyś niewolnik, jedyna broń niewolników - podstępy. / Zostań jeszcze i przejmij sztuki wojenne od Niemców. Przenika więc w szeregi nieprzyjaciela, aby w decydującym momencie osłabić go i zadać potężny cios. Chociaż uczynił to dla dobra ukochanej ojczyzny, miał świadomość, że takie postępowanie godne jest kary i potępienia. Z drugiej strony – plan tytułowego bohatera był skuteczny, a właśnie ten aspekt działania podkreśla zaczerpnięte z „Księcia” motto.

Motyw miłości

Miłość Waltera Alfa i Aldony jest uczuciem szczególnym. Czas spędzany przez nich na ziemiach Litwy stanowi dla obojga bohaterów źródło wielkiego szczęścia. Kiedy jednak pojawia się konieczność poświecenia się dla dobra ojczyzny, oboje rozumieją, że muszą to uczynić. Szczególny ból odczuwa córka Kiejstuta, lecz okazuje się niezwykle silną i konsekwentną postacią, co udowadnia, decydując się na samotne życie w wierzy.

Rozmowy zakochanych, które narrator często przytacza, pełne są emocji (tęsknota, cierpienie), ale i wzajemnego wsparcia, dzięki czemu ostatecznie udaje się wypełnić powzięty wcześniej plan.

Motyw pieśni (twórczości)

O pieśni gminna, ty stoisz na straży / Narodowego pamiątek kościoła, / Z archanielskimi skrzydłami i głosem - / Ty czasem dzierżysz i miecz archanioła. Słowa pochodzące z pieśni wajdeloty podkreślają doniosłą rolę przekazów, które umożliwiają zachowanie najważniejszych wartości i prawd. Przekazywane ustnie i często pełne niezwykle silnych emocji stanowią trwały, odporny na niszczące działanie czasu nośnik, który pozwala pamiętać o tym, co prawdziwie istotne.

Dzieło Konrada Wallenroda przetrwało właśnie dzięki pieśniom wajdeloty. Litewski śpiewak nie wypił zatrutego wina, pragnąc przekazać opowieść o wielkiej odwadze tego męża kolejnym pokoleniom.

Interpretacja

„Konrad Wallenrod” to dzieło złożone i wielowarstwowe, dzięki czemu może być różnorodnie. Jednak szczególnie ważnym wydaje się być kontekst historyczny. Czas powstania napisanej przez Mickiewicza powieści poetyckiej był przecież okresem zaborów. Nieistniejąca na mapie Rzeczpospolita nie mogła stawić czoła potężnym nieprzyjaciołom w otwartych starciach. Pozostawała więc jedynie walka prowadzona w konspiracji, której temat podejmuje to dzieło. Przedstawiona została ona jako skuteczna, lecz wymagająca niezwykłego hartu ducha i kosztownych poświęceń. Nie może więc dziwić fakt, że utwór Mickiewicza spotkał się z olbrzymim uznaniem. Dzięki zastosowaniu tzw. historyzmu maski autor odniósł się do czasów mu współczesnych, przedstawiając w dziele okres schyłku średniowiecza (w ten sposób udało mu się zmylić cenzurę).

W „Konradzie Wallenrodzie” ukazany został także trudny los ludzi wyobcowanych, przebywających z dala od ojczyzny. Doświadczył tego sam autor, będąc zesłanym w głąb Rosji. Ból i gorycz tytułowego bohatera w dużej mierze wywodzą się właśnie z permanentnego uczucia niedopasowania i zagubienia.

Powieść poetycka Mickiewicza jest także tajemniczą, pełną niedopowiedzeń opowieścią o losach tytułowego bohatera – jednostki szczególnej, lecz uwikłanej w tragizm historii. Podjęta przez Wallenroda próba zmiany obrazu świata łączy się z koniecznością wyrzeczeń i pogodzenia się z cierpieniem.