Z legend dawnego Egiptu – opracowanie, problematyka, bohaterowie

Geneza

Gdy pokolenie pozytywistów zastąpiło na scenie dziejowej romantyków, sytuacja polskiego narodu była opłakana. Działania zaborców coraz skuteczniej blokowały różne przejawy życia społecznego, co odbijało się na kulturze i edukacji, prowadząc ostatecznie do rugowania polskości. W tej sytuacji pozytywiści nie myśleli o nowym zrywie narodowowyzwoleńczym, stawiając na wzmocnienie fundamentów, czyli idee takie jak praca u podstaw, praca organiczna, emancypację kobiet itp. Swoje poglądy najczęściej wyrażali za pomocą słowa pisanego, lecz tutaj wiele komplikacji nastręczała aktywna i niezwykle wrażliwa cenzura. Dlatego nierzadko autorzy młodego pokolenia posługiwali się specjalnym kodem, który miał zmylić zaborczych urzędników. Zabiegi takie znano już z przeszłości (np. „Konrad Wallenrod”), lecz w realiach nowej epoki okazały się one szczególnie cenne.

Bolesław Prus był nie tylko wybitnym literatem, ale także bacznym obserwatorem życia politycznego. Tematykę tę często poruszał w felietonach i artykułach prasowych, nic więc dziwnego w tym, iż doskonale orientował się w realiach ówczesnych relacji międzynarodowych.

„Z legend dawnego Egiptu” to nowela, która wydana została 1 stycznia 1888 r., a zarazem pierwszy utwór Prusa napisany z zastosowaniem maski historycznej. Krótka opowieść o Horusie przygotowującym się do objęcia władzy zainspirowana została zdarzeniami, jakie miały miejsce w Królestwie Prus. Starzejący się król Wilhelm (w 1888 r. miał 91 lat) powoli ustępował miejsca swemu synowi - Fryderykowi. Z tą zmianą wiązano wielkie nadzieje na korzystne zmiany w ówczesnej polityce (Fryderyk znany był z poglądów znacznie bardziej postępowych niż ojciec). Jednakże młodszy członek dynastii królewskiej chorował na raka gardła, przez co wiadomym było, iż jego rządy nie będą trwać długo (panował zaledwie 99 dni).

Czas i miejsce akcji

Akcja noweli Bolesława Prusa toczy się w stolicy starożytnego Egiptu - Tebach. Jej głównym miejscem jest pałac władcy. W jednej części budynku przebywa umierający Ramzes, w drugiej Horus przygląda się państwu, z nadzieją wygląda spotkania z Bereniką.

Wydarzenia opisane w utworze rozgrywają się w ciągu jednej nocy - od momentu wzięcia przed Ramzesa lekarstwa do chwili śmierci Horusa.

Motywy

Motyw władzy - w dziele Bolesława Prusa bardzo wyraźnie zaznacza swą obecność motyw władzy. Cierpiący z powodu choroby Ramzes - liczący sto lat faraon - postanawia zwolnić tron, bowiem Egipt musi mieć władcę, który będzie w stanie dzierżyć włócznię i powozić rydwanem. Wybór pada na jego wnuka - Horusa. Okazuje się, że zmiana pokoleniowa wiąże się ze znacznym przekształceniem obowiązującego prawa, bowiem przyszły następca tronu pragnie znacznie je złagodzić (zaprzestanie karania niewolników, obniżenie kosztów najmu ziemi itp.) oraz przerwać wojny (pokój z Etiopami).

Wiedzę o okresie panowania Ramzesa czytelnik czerpie głównie ze słów Horusa i nowych edyktów, jakie każe on przygotowywać. Nietrudno zorientować się w tym wypadku, iż faraon jest despotą, o czym świadczą wypędzenie Jetrona, pochowanie matki Horusa z niewolnikami, uwięzienie Bereniki, wykorzystywanie niewolników, surowe kary itp.

W noweli Prusa można dostrzec dwa sposoby sprawowania rządów. Jeden - reprezentowany przez Ramzesa - opiera się na surowej autorytarności; drugi - utożsamiany przez wrażliwego Horusa - gotów jest odsunąć na bok kwestie państwowe, wysuwając na pierwszy plań społeczeństwo.

Motyw śmierci - siedzący na ganku pałacu królewskiego Horus z optymizmem spogląda w przyszłość. Ma przecież świadomość, iż już wkrótce zobaczy się z Bereniką i Jetronem oraz przywróci szacunek matce pochowanej z niewolnikami. Wie także, że jego edykty znacznie poprawią sytuację społeczeństwa, pozwalając ludziom żyć w lepszych warunkach. Jednak jego plany przerywa śmierć - nagła i niespodziewana. Kiedy bohater odczuwa ukąszenie, za przyczynę bólu uważa pszczołę. Dopiero później medyk mówi o śmiertelnie jadowitym pająku.

Ze śmiercią mierzy się także Ramzes. W jego przypadku walka ta jest zwycięska - już następnego dnia planuje wyruszyć polować na lwy.

Motyw czasu - rytm noweli Prusa wyznaczany jest przez upływający czas. Na samym początku zostaje zasygnalizowane, iż ten ucieka Ramzesowi, który najprawdopodobniej wkrótce umrze. Następnie rozpoczyna się oczekiwanie na smutne wieści oraz objęcie tronu przez Horusa. Przyszły władca, dowiedziawszy się o prawdziwej przyczynie bólu nogi, rozpoczyna niecierpliwe odliczanie, odrzucając kolejne edykty. Warto zwrócić uwagę, iż sposób, w jaki skomponował tę scenę autor, nadaje dziełu dramatyzmu.

Problematyka

Rozpoczynając swą opowieść, narrator używa zdania: Patrzcie, jak marne są ludzkie nadzieje wobec porządku świata; patrzcie, jak marne są wobec wyroków, które ognistymi znakami wypisał na niebie Przedwieczny!. Fragment ten - stylizowany na wypowiedź starożytnego kronikarza - zaznacza konieczność refleksji nad tym, co tak naprawdę ma decydujący wpływ na ludzkie życie. Ramzes, znalazłszy się na skraju śmierci, powrócił do świata żywych, a wszystko dzięki odpowiedniemu lekarstwu. Z kolei Horus, mimo młodego wieku, świetlanych perspektyw i wspaniałych planów, umiera zupełnie niespodziewanie. W ten sposób podkreślone zostaje przekonanie, iż wola i podejmowane decyzje nie przesądzają ludzkich losów.

Drugim problemem przedstawionym w noweli Prusa jest kwestia władzy. Panujący Ramzes to człowiek o despotycznym usposobieniu, który sprawuje rządy żelazną ręką. Równocześnie przykłada wielką wagę do ciągłości władzy, stara się chronić dobre imię dynastii (dlatego mówi o bezwzględnym posłuszeństwie Horusowi), bowiem jest faraonem - człowiekiem zesłanym przez bogów. Jego ewentualny następca reprezentuje zupełnie inne podejście. Pragnie przede wszystkim poprawy losu ludu, toteż ogłasza konieczność zaprzestania wojen, zmniejszenia czasu pracy niewolników, obniżenia kosztów najmu ziemi itp.

W ostatnich fragmentach dzieła urzeczywistnia się najbardziej nieprawdopodobny scenariusz. Ramzes wraca do zdrowia, a Horus - przygotowywany do roli władcy - umiera. Decyzja o tym, kto zasiądzie na tronie zostaje zatem podjęta poza domeną ludzi. Warto także zauważyć, iż dzieło Prusa zdaje się potwierdzać pogląd, że najznamienitszymi władcami byli ludzie odważni, nielękający się nawet śmierci, bezwzględnie posłuszni prawom. To właśnie ich historia pamięta najdłużej.

Nowela Prusa uwypukla także relacje między osobowością władcy a sprawowanymi przezeń rządami. Horus, dorastający w państwie kierowanym przez despotycznego Ramzesa, wykształca w sobie przeciwne cechy, z niechęcią odnosi się do praw ustanowionych przez dziadka, nawet jeśli są one korzystne dla rozwoju państwa.

Bohaterowie

Ramzes

Panujący faraon osiągnął piękny wiek stu lat. Nadal mógłby sprawować rządy, lecz przeszkodą okazuje się dręcząca go choroba. Mężczyzna, nie chcąc osłabiać państwa, decyduje się przyjąć lekarstwo, które rozwiąże jego problemy lub stanie się przyczyną jego śmierci.

Czytelnik nie poznaje cech Ramzesa w sposób bezpośredni - źródłem informacji o nim są dekrety wydawane przez Horusa. Faraon rządził krajem twardą ręką, prowadził wojny z Etiopami, nie okazywał litości nieprzyjaciołom i niewolnikom. Z równą surowością karał członków swej rodziny, co udowadniają wygnanie Jertona (nauczyciela Horusa) i pochowanie matki Horusa z niewolnikami. I dla siebie nie był Ramzes łagodnym. Zmożony chorobą uważał się za niegodnego sprawowania władzy, a dla jej pokonania zdecydował się ryzykować własnym życiem.

Ramzes jest w noweli Prusa typem bezwzględnego władcy, dla którego dobro państwa jest ważniejsze od interesu jednostek. Chociaż budzi sprzeczne uczucia, nie można pominąć faktu, iż Egipt rozkwita pod jego panowaniem, stając się państwem stabilnym (faraon dba o zachowanie dotychczasowej hierarchii i związanych z nią wartości), silnym militarnie (zwycięstwa nad Etiopami) i zamożnym.

Horus

Horus to trzydziestoletni wnuk Ramzesa, przyszły następca tronu. W obliczu ciężkiej choroby faraona i jego spodziewanej śmierci jest przygotowywany do objęcia tronu. Zarządzenia, które wydaje, wyraźnie odbiegają od wizji państwa dotychczasowego władcy.

Horus z pewnością jest dobrym człowiekiem. W jego słowach i postanowieniach uwidaczniają się troska o naród, chęć poprawy losu niewolników, szacunek do społeczeństwa. Pragnie także oczyścić imię matki i odwołać wygnanie dawnego nauczyciela. Sprawą o wielkim znaczeniu jest dla niego uwolnienie Bereniki z klasztornej celi. Do samej wizji objęcia rządów podchodzi on bardzo emocjonalnie - w końcu może spełnić swe marzenia.

Trzydziestoletni mężczyzna umiera niespodziewanie. Ukąszenie przypisywane pszczole okazuje się być spowodowane przez śmiertelnie niebezpiecznego pająka. Narrator komentuje to wydarzenie ostrożnie, podkreślając niezbadane wyroki, jakie spadną na każdego człowieka. W kontekście całego dzieła można jednak odnieść wrażenie, iż Horus okazał się zbyt słabym, by podołać udźwignięciu ciężaru całego państwa. Jego szlachetne zamiary (obniżenie kosztów najmu, ograniczenie czasu pracy niewolników i zakazanie ich karania, zakończenie wojny z Etiopami itp.), choć wynikały z dobrego serca, mogły przecież negatywnie odbić się na sytuacji w państwie. Ponadto, głównie ze względu na emocjonalność, wiele uwagi poświęcał on sprawom bezpośrednio go dotyczącym.

Lekarz ze świątyni w Karnaku - doświadczony i posiadający niezwykłą wiedzę o właściwościach roślin człowiek, który na życzenie Ramzesa przygotował szczególnie mocne lekarstwo. Następnie, widząc ranę Horusa, objaśnił mu, że został ukąszony przez śmiertelnie jadowitego pająka.

Dworzanin - rozmawia z Horusem, gdy ten przygląda się miastu. Objaśnia mu, iż ludzie gromadzą się dla niego, licząc na dobrodziejstwa i łaski. Pokrótce zarysowuje również zbliżające się zmiany.

Kanclerz - postać doskonale rozumiejąca ceremoniał regulujący życie dworu. To on zobowiązany został do tego, by zadbać o należytą organizację objęcia tronu przez Horusa. Ostatecznie czuwa przy umierającym mężczyźnie, informując go o czasie, jaki mu pozostał.