Świat przedstawiony „Krzyżaków” Henryka Sienkiewicza został stworzony z niebywałą wręcz precyzją. Autor zadbał nie tylko o uwzględnienie w swym dziele wydarzeń i postaci historycznych (z okresu 1399 - 1410), ale także o dokładne przedstawienie ówczesnej obyczajowości. Jednym ze składników budujących jego utwór jest język - odpowiednio stylizowany i nadający dziełu autentyczności.
Uwagę czytelnika zwracają przede wszystkim archaizmy fonetyczne, czyli wyrazy wymawianie inaczej, niż czynimy to obecnie. Tych na kartach dzieła pojawia się najwięcej, a celem ich zastosowania jest nadanie wymowie bohaterów dawnego rytmu. Przykłady archaizmów fleksyjnych to m. in. ponoś (ponoć), somsiedzki (sąsiedzki), przedać (sprzedać), poćciwa (poczciwa), krześcijański (chrześcijański). Warto zwrócić uwagę, iż w wymowie bohaterów Sienkiewicza uwidaczniają się wpływy gwary podhalańskiej, co przejawia się głównie w udźwięcznianiu wyrazów.
W „Krzyżakach” zauważyć można również wiele archaizmów fleksyjnych, czyli wyrazów odmieniających się inaczej niż obecnie. Jako przykłady podać można słowa: wilcy (wilki), Niemce (Niemcy), po boru (po borze), Angielczyków (Anglików), wyznawa (wyznaje).
Kolejną grupą archaizmów, jaka występuje w dziele Sienkiewicza, są archaizmy słowotwórcze. Wśród nich wymienić można m. in. naniecić (wzniecić), odpatrzyć się (przyjrzeć się komuś), pomorzyć (pozabijać), ułapić (chwycić, złapać), nowotny (nowy, niedawno wprowadzony).
Wiele jest też w powieści Sienkiewicza archaizmów leksykalnych, czyli słów będących niegdyś w powszechnym użyciu. Oto niektóre z nich: chrobry (odważny), zrękowiny (zaręczyny), otrok (młodzieniec, kawaler), podjezdek (koń wierzchowy).
Szczególnie ciekawe wydają się być archaizmy semantyczne, czyli słowa, których znaczenie uległo zmianie. Wśród nich wymienić można miesiąc (księżyc), krocie (używane jako określenie ukochanej osoby, obecnie duża ilość czegoś), niedziela (w znaczeniu tygodnia). Obok nich pojawiają się również archaizmy frazeologiczne, czyli związki frazeologiczne, których obecnie niemalże się nie używa - np. kruszyć kopię (rywalizować, walczyć).
Bardzo charakterystyczne są także archaizmy składniowe, czyli konstrukcje o składni odmiennej od współczesnej. Przykładami mogą być wzorowane na łacinie zdania, w których orzeczenia znajdują się na ostatnim miejscu - np. Nie wy prawa w tej ziemi stanowicie.
Zastosowanie przez Sienkiewicza archaizmów nie tylko znacznie wzbogaciło powieść artystycznie i dodało jej autentyzmu, ale potwierdzało także długą tradycję polskiej mowy. W czasie zaborów i konsekwentnej walki z polszczyzną miało to niebagatelne znaczenie, dając powody do dumy, ciekawiąc i ucząc.