Epilog „Pana Tadeusza” po raz pierwszy dołączono do dzieła w 1860 r., czyli 5 lat po śmierci autora. Najprawdopodobniej powstał on tuż po ukończeniu poematu, lecz zdaje się, iż sam twórca nie do końca miał uformowane jego ostateczne wyobrażenie. Dlatego ten przesiąknięty smutkiem, rozczarowaniami i bólem fragment wciąż jawi się jako zagadkowy i problematyczny. Nie zmienia to jednak faktu, że jest poruszającym uderzeniem w minorowe tony tuż po radosnych dźwiękach weselnego poloneza.
Końcowa część „Pana Tadeusza” pisana jest z perspektywy emigranta. Już w pierwszych jej wersach oddane zostaje cierpienie obecne w życiu „wygnańców” - Biada nam, zbiegi, żeśmy w czas morowy / Lękliwe nieśli za granicę głowy! Z jednej strony dźwigają oni brzemię tęsknoty, z drugiej czują wstyd i rozczarowanie. Dlatego przedstawieni są w ten sposób: Aż nas objęto w ciasny krąg łańcucha / I każą oddać co najprędzej ducha. Okazuje się zatem, iż nie tylko nie znaleźli oni ulgi na obczyźnie, ale także z każdym dniem ich duch jest coraz słabszy. W dużej mierze wpływają na to wieści z ojczyzny, która w początkowych strofach epilogu opisana została w sposób żałobny, pełen cierpienia. O Matko Polsko! Ty tak świeżo w grobie / Złożona - nie ma sił mówić o tobie! - słowa te oddają poczucie klęski, świadomość porażki. Te uczucia, tak mocno obecne w umysłach i sercach emigrantów, doprowadzają nawet do tego, że i wśród nich próżno szukać zgody i pokoju. Antidotum na ten stan jest wizja, którą podmiot liryczny - narrator roztacza w dalszych fragmentach.
Jedna już tylko jest kraina taka, / W której jest trochę szczęścia dla Polaka: / Kraj lat dziecinnych! On zawsze zostanie / Święty i czysty jak pierwsze kochanie - kraina zapamiętana z młodości jest źródłem pozytywnych emocji, budzi skojarzenia z czystością i świętością. Jest to przestrzeń wolna od okrutnych praw świata, którą wypełnia świadomość szczęścia - (kraj lat dziecinnych) Nie zaburzony błędów przypomnieniem, / Nie podkopany nadziei złudzeniem / Ani zmieniony wypadków strumieniem. / Gdziem rzadko płakał, a nigdy nie zgrzytał. Taką ojczyznę pamięta narrator, taką chce ją widzieć ponownie. Podkreśla wspaniałość obcowania z przyrodą - Biegł jak po łące, a znał tylko kwiecie / Miłe i piękne, jadowite rzucił, / Ku pożytecznym oka nie odwrócił - wyrażając poprzez ten opis fakt, iż uczucia związane z okresem młodości są na wskroś pozytywne - niezakłócone ani tym, co groźne, ani tym, co praktyczne. Obraz ten jest więc niezwykle emocjonalną wizją przestrzeni beztroskiej, wolnej od cierpienia i gorzkiej refleksji nad ludzkim życiem.
Szczególną właściwością małej ojczyzny jest to, że nawet drobne rzeczy wydawały się w niej olbrzymie, jedyne w swoim rodzaju. Wspomniana zostaje lipa, której korona dostarczała cienia wszystkim dzieciom, ukazane zostają wędrówki po przestrzeni ograniczonej wyłącznie domami sąsiadów. Ważnym elementem tego wspaniałego świata są także ludzie - bliscy, będący prawdziwymi przyjaciółmi.
Narrator wspomina także chwile spędzane na łonie natury, którym towarzyszyło beztroskie czytanie pieśni. Czynność ta jednoczyła - wokół książek gromadzili się niemal wszyscy, starsi pomagali młodszym, objaśniali im trudniejsze fragmenty.
Obraz utraconej ojczyzny, który kreuje narrator, jest odpowiedzią na bezlitośnie odartą z najważniejszych wartości teraźniejszość. Idea przyświecająca emigrantom - ojczyzna - leży złożona w grobie, a z terenów dawnej Rzeczpospolitej przybywają przygnębiające wieści. Dlatego zwrot w stronę wspomnień, ponowne przywołanie dawnego piękna, staje się najlepszym lekarstwem. Nie tylko przynosi chwilową ulgę, ale także stanowi źródło inspiracji oraz budzi wiarę w to, iż kiedyś obraz ten powróci.