Streszczenie
Epilog rozpoczyna się krótkim opisem emigracyjnego życia w Paryżu. Stolica Francji to miasto pełne zgiełku i huku. Między mieszkającymi w niej ludźmi, którzy opuścili Rzeczpospolitą, często dochodzi do sprzeczek i konfliktów. W tych realiach słabnie duch patriotyzmu, gasną chęci do życia. Świat nie chce słuchać skarg Polaków, a przygnębiające wieści z kraju ojczystego czynią sytuację jeszcze trudniejszą. Sami emigranci, zamiast tworzyć zwartą i scaloną grupę, wciąż kłócą się między sobą, wypominając sobie dawne błędy itp.
Jedyną sferą, która pozwala uciec od Europy hałasów, są pamiątki dawnego czasu. Żyją one w większości Polaków i Litwinów, którzy chętnie przenoszą się w świat obrazów znanych z młodości. Wtedy wizja ojczyzny skąpanej we łzach, o której emigranci boją się myśleć, odsuwa się na bok.
Następnie narrator tworzy symboliczny obraz polskiej odwagi. W tym celu posługuje się wyobrażeniem orłów nadlatujących nad ojczyznę. Ptaki te podjedzą ciał i całe krwią spłyną.
Jednak obecnie, zanim stanie się to, co zwiastuje narrator, jedyną ucieczką dla ludzi wyobcowanych, oderwanych od ojczyzny jest świat wyobraźni. Dlatego roztoczona zostaje kontrastująca z rzeczywistością, wyidealizowana wizja ojczyzny. To kraj pięknych krajobrazów, wspaniałej przyrody. Życie w nim wiąże się z brakiem zmartwień, bolesnych refleksji nad przeszłością, teraźniejszością i przyszłością. Zamieszkują go wierni przyjaciele - ludzie wciąż obecni we wspomnieniach, pomocni i życzliwi.
W kolejnych strofach narrator podkreśla prostotę swego dzieła i wyraża pragnienie, by trafiło ono pod strzechy, było powszechnie czytane. Ma nawet wyobrażenie tego, w jaki sposób ludzie będą to czynić - właśnie tak, jak zapamiętał on ze swoich lat dziecięcych. Wtedy ponownie laur utkany rękami wieśniaczki okaże się cenniejszy niż laur Kapitolu.
Interpretacja
Epilog jest swego rodzaju podsumowaniem „Pana Tadeusza”, próbą objaśnienia jej kompozycji oraz treści. Najpierw namalowany zostaje obraz realiów, w których dzieło powstało. Wśród Polaków i Litwinów mieszkających w Paryżu nie ma miejsca na konstruktywne dialogi i rozwijające spotkania. Te zastąpione zostały wzajemną niechęcią i ciągłymi konfliktami. Potężne uczucie goryczy i rozczarowania potęgowane jest głuchym milczeniem Europy, która zdaje się nie dostrzegać cierpienia Rzeczpospolitej i jej mieszkańców.
Chociaż narrator nie traci wiary w chwalebną przyszłość ojczyzny, wie, że musi znaleźć schronienie, jakie pozwoli mu przetrwać te trudne chwile. Wewnątrz wypełnionego hukiem i wzajemnymi pretensjami paryskiego krajobrazu takim miejscem staje się świat wyobraźni i wspomnień. To do niego, z wielką radością, ucieka autor, przywołując obraz utraconej młodości oraz kraju kojarzonego z beztroską, pięknem i najważniejszymi wartościami. Wykreowana zostaje więc wizja ojczyzny rodem z sielanek, w których życie toczy się spokojnym, niezakłóconym rytmem, a ludzie wspólnie czerpią radość z kolejnych dni.
Chociaż epilog jest fragmentem wypełnionym smutkiem i szczerze ukazującym rozczarowanie autora, wyraźnie podkreśla on główną intencję Mickiewicza, jaką było wlanie nadziei w serca odbiorców. Jest to jeden z powodów, dla którego epopeja narodowa stworzona została w sposób prosty, stając się tekstem czytelnym i łatwo zrozumiałym dla każdego - O, gdybym kiedy dożył tej pociechy, / Żeby te księgi zbłądziły pod strzechy. Sam narrator zaznacza też, że dla niego najcenniejszym laurem będzie ten utkany przez wieśniaczkę (ważniejszy niż laur Kapitolu). Tylko szczery i autentyczny odbiór dzieła może sprawić, że stanie się ono źródłem nadziei oraz wpłynie na kształt świata.