Motyw przyrody w Panu Tadeuszu

Tym, co na trwałe pozostało w pamięci narratora – postaci cierpiącej z powodu rozłąki z ojczyzną – są wspaniałe krajobrazy i przyroda, które budują niepowtarzalny obraz kraju lat dziecięcych. W „Panu Tadeuszu” wiele miejsca zostało poświęcone naturze. Co ciekawe, nie jest ona jedynie tłem rozgrywających się wydarzeń, ale sama ma „dużo do powiedzenia”.

Już inwokacja przywołuje niezwykły, jedyny w swoim rodzaju pejzaż litewski. Złożony z wielobarwnych roślin i pagórków, uformowany także przez człowieka jawi się on jako przestrzeń święta, budząca jedynie pozytywne skojarzenia. Właśnie w takiej scenerii mieszczą się Soplicowo i będący jego sercem dworek. Przestrzeń ta – utożsamiana z patriotyzmem i tradycją – wiąże się więc także z obrazem otaczającej ją natury.

W gospodarstwie Sędziego rytm życia wyznaczany jest właśnie przez przyrodę. Dotyczy to zarówno każdego dnia, jak i miesięcy oraz lat. Człowiek wrasta w otaczający go krajobraz, staje się jego częścią, a równolegle krajobraz buduje człowieka. Ta wspaniała harmonia, którą tworzą setki niewidocznych, lecz bardzo mocnych nici, staje się jednym z najważniejszych czynników wpływających na formowanie się świata wartości, jakie powstają w ścisłym związku ze scenerią życia poszczególnych postaci. By nieco to rozjaśnić, można odwołać się do postaci Telimeny i Hrabiego. Bohaterowie ci, spędziwszy większość życia w obcych krajach (Horeszko) lub mieście (Telimena) nie dostrzegają piękna rodzimej ziemi. W trakcie rozmowy z nimi inne twierdzenie wysuwa Tadeusz – dla niego ojczyzna to miejsce piękne, wręcz bezkonkurencyjne.

Mickiewicz opisy natury kreuje, stosując ożywienia i personifikacje. Tym sposobem świat natury staje się jednym z bohaterów dzieła. Jego kojące i pobudzające wyobraźnię działanie rzeczywiście przenosi czytelnika w scenerię kraju dzieciństwa, o którym narrator wspomina w inwokacji. Przy tym obraz natury kreowany jest w taki sposób, by angażowała ona wszystkie zmysły odbiorcy (synestezja), uderzając w niego bogactwem piękna wizualnego, zapachami i odgłosami.

W zmienny, niestabilnym świecie, który kształtowany jest przez zróżnicowane prądy umysłowe i przekonania, przyroda staje się wartością stałą i niezmienną. Ukazanie jej jako siły zbliżonej człowiekowi (uosobienia) służy przede wszystkim podkreśleniu faktu, iż wyraźne wpływa ona na budowę świata przedstawionego w dziele – nie tylko stając się ważną częścią krajobrazu, ale mając moc kształtowania nastrojów i emocji. Przy tym nadaje ona ukazanej przestrzeni soplicowskiego dworku i okolic charakter sielski, nawiązując do motywów arkadyjskich. W ten sposób kontrast między światem zewnętrznym a przestrzenią zamkniętą litewskimi puszczami staje się jeszcze silniejszy, bardziej wyrazisty. Przejawia się on nie tylko w sferze krajobrazu, ale także, co ważniejsze, w przestrzeni wartości. Sfera zewnętrzna jest rozczarowująca (epilog) i budzi negatywne emocje. Poddana sakralizacji przestrzeń Soplicowa, do której, chociaż w wyobraźni, pragnie powrócić autor, jest ostoją tego, co najważniejsze – patriotyzmu, szlachetnej myśli, dobra, harmonii. Można rzec, iż są to imponderabilia, bez jakich Rzeczpospolita nigdy nie odzyska wymarzonej autonomiczności.