Gabriela Zapolska

Gabriela Zapolska należała do najbardziej kontrowersyjnych polskich kobiet swojej epoki. Przyszło jej żyć w czasach, gdy ton społeczeństwu nadawali mężczyźni obnoszący się z szacunkiem do tak zwanych „tradycyjnych wartości”. Maria Gabriela Piotrowska, bo tak brzmiało jej prawdziwe nazwisko, nie dość, że była kobietą, to jeszcze występowała przeciw ówczesnym kanonom postępowania – zarówno w życiu osobistym, jak i w twórczości.

Urodziła się w 1857 roku na Wołyniu, w rodzinie szlacheckiej. Po odbyciu edukacji we Lwowie, jako dwudziestolatka wyszła za mąż. Wydawałoby się więc, że czeka ją typowe życie panny z dobrego domu, której przeznaczeniem jest rodzić dzieci i być towarzyszką swego małżonka. Jednak już po kilku latach temperament Marii dał o sobie znać – nie tylko odeszła od męża, co samo w sobie miało wówczas rangę skandalu, ale postanowiła zostać aktorką.

Przez jakiś czas udzielała się w nieprofesjonalnych grupach teatralnych, a w 1889 roku znalazła się we Francji. Próbowała tam zrobić światową karierę, jednak sceny Paryża, ówczesnej kulturalnej stolicy kontynentu, nie okazały się dla niej łaskawe. W latach dziewięćdziesiątych powróciła do Galicji i żyła w Krakowie, a później we Lwowie, ciągle będąc związaną z teatrem. Mimo złych doświadczeń z poprzedniego małżeństwa, w 1901 roku Maria wyszła za malarza Stanisława Janowskiego, który współprowadził z nią teatr objazdowy. Jednak i ten związek okazał się po kilku latach nieudany – być może wynikało to z wręcz przysłowiowej kłótliwości artystki. Pozostawała ona w ciągłych waśniach z bliskimi i współpracownikami – i w ten sposób nie wpasowywała się w standardy swoich czasów, kiedy to wychwalano kobiety ciche i uległe.

Równolegle niemal do kariery aktorskiej, Maria zaczęła działalność pisarską. Zadebiutowała opowiadaniem „Jeden dzień z życia róży” w roku 1881. Później opublikowała cały szereg powieści, opowiadań oraz sztuk teatralnych – wszystkie pod pseudonimem Gabriela Zapolska.

W swojej twórczości próbowała przeszczepić na rodzimy grunt nurt znany jako naturalizm – za sprawą Emila Zoli święcił on triumfy w zachodniej Europie, a zarazem wzbudzał spore kontrowersje. Nie inaczej było z dziełami Zapolskiej. Poruszały one tak drastyczną dla ówczesnego odbiorcy tematykę, jak prostytucja, antysemityzm, czy hipokryzja religijna i obyczajowa. Pisarka ostro występowała przeciw podwójnej moralności, popularnej w środowiskach mieszczańskich, które dopuszczały pewne występki, pod warunkiem jednak, by dokonywano ich w ukryciu. Najmocniej owa krytyka wybrzmiała w sztuce „Moralność pani Dulskiej” (z podtytułem „tragifarsa kołtuńska”), wystawionej po raz pierwszy w 1906 roku, a wydanej rok później. Do języka powszechnego weszło słowo „dulszczyzna”, oznaczające hipokryzję. Sztuka doczekała się wielu adaptacji, w tym kinowej (już w 1930 roku) i dla teatru telewizji (wielokrotnie).

Dzisiaj kojarzymy Zapolską (zmarłą w 1921roku) głównie z tym dziełem, a inne jej utwory są rzadko wznawiane. Według Stanisława Brzozowskiego, autora rozproszyła swój talent w zbyt dużej ilości dzieł, pisanych dla pieniędzy. Czy tak było rzeczywiście, trudno powiedzieć. Z pewnością pamięć o Zapolskiej pozostaje żywa – zarówno dzięki stworzeniu postaci pani Dulskiej, jak i dzięki jej własnemu, awanturniczemu i niekonwencjonalnemu życiu.