Czas i miejsce akcji, geneza
Utwór to nowela, która została napisana przez Henryka Sienkiewicza w Paryżu, a która jest wyrazem typowego dla pozytywistów zainteresowania biedą, ubóstwem, a także i wsią. Miejscem akcji jest właśnie mała wieś, w której dorasta biedny i nierozumiany chłopiec.
Motywy, problematyka
Istotnym motywem jest motyw wsi, która przedstawiona jest jako miejsce biedne, zaściankowe, które nie daje możliwości rozwoju. Tamtejsza społeczność charakteryzuje się prostym myśleniem oraz niezrozumieniem dla wszelkiej inności, czego boleśnie doświadcza Janko. Widoczna jest także hierarchizacja, matka Janka jest komornicą, której wiedzie się niezwykle źle.
Ważnym motywem, a zarazem problemem jest problem nierozumianego dziecka. Mały Janko obdarzony jest niezwykłą miłością do muzyki. Jest on jednak osamotniony w swych marzeniach oraz ganiony za nadmierne się im poddawanie. Marzenia są jednak ukazane jako siła, która daje możliwość przeżycia. Wydaje się, że to one sprawiają, że dziecko nadal żyje.
W ciekawy sposób został przedstawiony motyw winy oraz kary. Janko nie do końca rozumie czemu jest winien, nie chciał zrobić nic złego. Pojawia się także motyw magii, tajemniczych wydarzeń oraz towarzystwa natury. Księżyc rzuca niezwykłe światło, a Janko zdaje się słyszeć głosy, które zachęcają go do czynu.
W utworze pojawia się także motyw miłości macierzyńskiej, która choć nie zawsze wyrozumiała i otwarta na potrzeby swojego dziecka, kocha je mimo jego wad. Pokazane jest także cierpienie matki żegnającej swojego chorowitego synka.
Śmierć dziecka ukazana jest jako efekt niewiedzy. Stach nie miał zamiaru przyczynić się do odejścia chłopca, ale postrzegał karę cielesną jako jedno z najlepszych rozwiązań. Takie ukazanie sprzyja także prezentacji wsi jako miejsca zaściankowego.
Problematyka poruszona przez utwór pokazuje ówczesne społeczeństwo oraz konieczność przeprowadzenia w nim zmian. Wierna jest zasadom realizmu, przedstawione wydarzenia wydają się być niezwykle prawdopodobne. Utwór pokazuje także, jak łatwo jest przeoczyć talent, czego dowodzi scena z powrotem państwa z Włoch.
Bohaterowie
Janko Muzykant – chudy chłopiec, który niezmiernie kocha muzykę. Marzy o posiadaniu własnych skrzypiec i to marzenie staje się przyczyną jego śmierci.
Matka Janka – biedna kobieta, która kocha swoje dziecko mimo jego wad, jednakże nie rozumie chłopca.
Państwo – mieszkańcy dworu, którzy po powrocie z Włoch zachwyceni są tamtejszą sztuką.
Stach - wyznaczony przez wójta do ukarania chłopca, bije Janka.