Ogniem i mieczem – opracowanie, problematyka, bohaterowie

Geneza

„Ogniem i mieczem” - pierwsza część słynnej Trylogii Sienkiewicza - ukazało się w wydaniu książkowym w roku 1884. Wcześniej publikowane było w formie odcinkowej w warszawskim „Słowie” i krakowskim „Czasie”. Dzieło szybko zyskało wielką popularność, a autor rozpoczął pracę nad kolejnymi powieściami przedstawiającymi Rzeczpospolitą z XVII stulecia.

Dlaczego Sienkiewicz zwrócił się w stronę historii? Przed rozpoczęciem prac nad Trylogią autor miał na swym koncie wiele pozytywnie przyjętych noweli (m. in. „Janka Muzykanta”, „Szkice węglem”) oraz powieść „Na marne”. Badacze literatury przypuszczają, że to podróż do Ameryki, w czasie której mógł wyraźnie, jak nigdy wcześniej, zobaczyć kształtującą się historię, zwróciła uwagę autora w stronę wydarzeń rozgrywających się niegdyś w Rzeczpospolitej. Z kolei równiny odległego kontynentu miały przypomnieć mu ukraińskie stepy.

W pierwszym zamyśle twórczym „Ogniem i mieczem” miało być powieścią obyczajowo - historyczną o tytule „Wilcze gniazdo”. Jednakże dzieło rozrosło się, dając początek wspaniałej i cieszącej się wielkim uznaniem serii.

Czas i miejsce akcji

Akcja „Ogniem i mieczem” toczy się w latach 1647 - 1651, obejmując swoimi ramami początki powstania Chmielnickiego (1648 - 1654). Wydarzenia rozgrywają się głównie na Dzikich Polach (Zaporoże), ale przenoszą się także w głąb Rzeczpospolitej. Najważniejszymi punktami na mapie powieści Sienkiewicza są Łubnie, Rozłogi, Zbaraż, Czehryn, Czortowy Jar itd.

Problematyka

Głównymi motywami w powieści Henryka Sienkiewicza są przeplatające się ze sobą miłość i wojna. Tłem historycznym utworu jest powstanie Bohdana Chmielnickiego, a jego główni bohaterowie zaangażowani są w najważniejsze wydarzenia historyczne. Często stają więc przed niełatwymi wyborami, musząc decydować, czy ważniejsze jest ich indywidualne szczęście, czy priorytetowo należy traktować sprawy ojczyzny. Tragiczne rozdzielenie Skrzetuskiego i Kurcewiczówny przynosi namiestnikowi chorągwi pancernej wielki smutek, lecz słyszy on, iż ulgę znajdzie właśnie w służbie ojczyźnie.

Wojenna rzeczywistość powoduje, że ludzie przybierają różnorodne postawy. Dotyczy to zarówno tych stojących najwyżej w hierarchii społecznej, jak i tych zwykłych, prostych, pozornie niemających wpływu na otaczający ich świat. Książę Jeremi Wiśniowiecki chce za wszelką cenę stłumić bunt, widząc w nim zagrożenie dla suwerenności Rzeczpospolitej. Większość magnatów i wysokich urzędników chce jednak zawarcia pokoju. Warto tu zaznaczyć, iż kierują nimi odmienne pobudki - niektórzy pragną uniknąć rozlewu bratniej krwi, niektórzy działają z pobudek materialnych, mając na celu uchronienie majątków przed zniszczeniami i wojennymi wydatkami.

Na tle wielu postaw wyróżniają się bohaterowie przez Sienkiewicza „lubiani” - Skrzetuski, Wołodyjowski, Podbipięta, Zagłoba. Każdy z nich jest żarliwym patriotą a choć przedstawia inne cechy osobowości, w swych hierarchiach wartości najbardziej cenią honor, lojalność, gotowość do poświęceń w imię ważnych idei.

Wizja historii w powieści Sienkiewicza jest wyidealizowana. Autor polaryzuje przeciwstawne obozy, różnicując je na zasadzie dobrych i złych. Większość postaci historycznych jest jednoznaczna - Jeremi Wiśniowiecki to bohater, Bohdan Chmielnicki to upajający się alkoholem zdrajca.

Odwołanie się przez autora do ważnych i poświadczających bohaterstwo Polaków momentów historycznych miało w zamyśle twórcy pokazać współczesnym, iż naród o tak wspaniałych dziejach nie zniknie, a kwestią czasu jest dzień, w którym dawna świetność powróci. „Ogniem i mieczem”, jak i całą Trylogię, pisał więc Sienkiewicz ku pokrzepieniu serc.

Bohaterowie

Jan Skrzetuski

Historycznym pierwowzorem namiestnika chorągwi pancernej księcia Jeremiego Wiśniowieckiego był Mikołaj Skrzetuski, żołnierz, który wymknął się z obleganego Zbaraża i dotarł do Toporowa. Co ciekawe - był on postacią dość niepokorną i konfliktową, przez co ciążyło na nim wiele zarzutów oraz kilka wyroków. Wykreowany przez Sienkiewicza Jan Skrzetuski jest człowiekiem zupełnie innym.

Skrzetuski to młody mężczyzna o szczupłej twarzy, orlim nosie, obfitym wąsie i poważnych oczach. Dobrze zbudowany i niezwykle silny nie miał problemów w czasie działań militarnych i utarczek - z łatwością wyrzucił z czechryńskiej karczmy Czaplińskiego. Nie był jednak porywczy, wręcz przeciwnie: opanowany i spokojny, gwałtowne działania podejmował tylko w obliczu poważnego zagrożenia.

Na polu bitwy Skrzetuski budził lęk. Człowiek ten nigdy nie cofał się przed przeciwnikiem, wymierzając potężne ciosy. W walce był zawzięty, ale też sprawiedliwy. Postawa taka sprawiała, że cieszył się wielkim szacunkiem ze strony swych podkomendnych.

Miłość nie zmieniła dzielnego rycerza. Kniaziównę kochał on całym sercem, lecz nigdy nie zapominał o potrzebach ojczyzny i rozkazach, które traktował priorytetowo. Dopiero po ich wypełnieniu prosił o czasowe zwolnienie ze służby, by móc poszukiwać ukrytej przez Bohuna kniaziówny.

Odwaga Skrzetuskiego była wręcz nadludzka. Nie lękał się wyruszyć z poselstwem na Sicz, co dla wielu żołnierzy było czynem niewyobrażalnie niebezpiecznym. Później, w przebraniu chłopa, udał się do Białej Cerkwi, gdzie stanął przed Chmielnickim. Sam przywódca powstania lubił go, nie tylko dlatego, że zawdzięczał mu życie, ale także przez wzgląd na jego odwagę i niezłomność. Najlepszym dowodem heroicznej postawy silnego rycerza było wymknięcie się z oblężonego Zbaraża i dotarcie do Toporkowa. Wymagało to nie tylko ogromnych pokładów męstwa, ale także siły, wytrzymałości i wytrwałości.

Skrzetuski nie jest człowiekiem mściwym ani okrutnym. Odniesione rany i przelane łzy nie zmieniają jego nastawienia, w którym ogromne znaczenie odgrywają wartości chrześcijańskie. W ostatniej scenie dzieła bohater wybacza Bohunowi i puszcza go wolno. Wbrew pozorom rozumie go przecież lepiej niż ktokolwiek inny.

Helena Kurcewiczówna

Córka kniazia Wasyla Kurcewicza to kobieta szczególnej urody. Opisując ją, narrator zwraca uwagę na długie czarne warkocze, rumiane policzki, malinowe usta i czarne, aksamitne oczy.

Helena Kurcewiczówna wychowywana była przez stryjenkę. Nigdy nie zaznała matczynego ciepła, gdyż żona kniazia Wasyla zmarła przy porodzie. Sam mężczyzna odszedł niedługo później, musząc uciekać z ojczyzny, gdyż został zdradzony i był posądzony o udział w spisku. Kniahini Kurcewiczowa, żona kniazia Konstantego, od początku nie liczyła się ze zdaniem dziewczyny, licząc na szybkie wydanie jej za mąż i przejęcie Rozłogów.

Kniaziówna to postać łagodna i delikatna. Z niechęcią patrzyła na Bohuna od momentu, w którym na jej oczach krwawo zamordował mężczyznę. Jej lęk budziło agresywne usposobienie Kozaka. Nic więc dziwnego, że pokochała spokojnego i poważnego Skrzetuskiego od pierwszego spotkania.

W sytuacjach niebezpiecznych kniaziówna imponuje odwagą. W czasie ucieczki z Zagłobą traci swe piękne włosy i mężnie stawia czoła kolejnym niebezpieczeństwom. Kiedy Bar zostaje zdobyty, a panna trafia w niewolę Bohuna, zadaje sobie cios nożem, chcąc uniknąć hańby.

Bohaterka ostatecznie odnajduje szczęście u boku ukochanego mężczyzny.

Bohun

Jurko Bohun wzorowany był na Iwanie Bohunie - pułkowniku kozackim, jednym z przywódców powstania Chmielnickiego i zagorzałym zwolenniku niepodległości Ukrainy.

Książkowy bohater jest mężczyzną młodym, niezwykle przystojnym, cechującym się typem zawadiackiej urody (wesołe oblicze, głębokie oczy, bujny wąs, orli nos, wysokie czoło). Sława kozackiego podpułkownika wyprzedzała go. Śpiewano o nim pieśni, opowiadano z podziwem lub trwogą. Niemalże całe swe życie spędził on w stepie, gdzie walczył z Tatarami, Wołochami itp. Zręczny, sprytny i niezwykle odważny nie miał sobie równych w walce podjazdowej i różnych zasadzkach.

Pierwsze spotkanie Skrzetuskiego i Bohuna pokazuje, iż polski rycerz ma naprzeciwko siebie człowieka nieulęknionego, porywczego i stanowczego. Kiedy Kozak dostrzega zainteresowanie żołnierza Wiśniowieckiego Heleną, gotów jest wyzwać go na pojedynek.

Bohun to postać złożona, zupełnie odróżniająca się od innych bohaterów. Jest wolnym duchem - niekiedy upija się, wszczyna burdy, przewodniczy niebezpiecznym najazdom, kiedy indziej zachowuje się jak człowiek święty. Nic nie krępuje jego swobody, zdaje się nie liczyć ze zdaniem innych.

Porywczy Kozak to także postać okrutna i mściwa. Nie znał on litości, a dla wrogów pozostawał bezwzględny. Niemalże przekonał się o tym Zagłoba, którego uratowało pojawienie się Wołodyjowskiego.

Bohun, pojmany przez ludzi Wołodyjowskiego, odzyskuje wolność w wyniku decyzji Skrzetuskiego. Porucznik wojsk księcia Wiśniowieckiego uznaje go za żołnierze wielkiej fantazji i człowieka nieszczęśliwego, okazując mu przy tym szacunek.

Longinus Podbipięta

Kiedy Skrzetuski poznaje Longinusa Podbipiętę w czechryńskiej karczmie, jest pod wrażeniem jego olbrzymiej siły. Mężczyzna z łatwością wywija ogromnym mieczem oburęcznym, którego inni zebrani nie mogą nawet unieść. Najdziwniejsze jest jednak to, że to szczupła i niezwykle wysoka sylwetka w ogóle nie znamionowała tak wielkiej siły fizycznej.

Longinus Podbipięta jest olbrzymem o gołębim sercu, co można wyczytać z jego twarzy. Bogobojny, zawsze uprzejmy i życzliwy, cierpliwie znoszący przewrotne uwagi Zagłoby - oto litewski rycerz, który bardzo szybko trafił do serca Skrzetuskiego. Docenił go także książę Wisniowiecki, mianując go namiestnikiem.

Na polu bitwy potężny rycerz siał prawdziwe spustoszenie. Jego miecz niósł śmierć dziesiątkom wrogich żołnierzy, lecz nie udało mu się jeszcze spełnić złożonej przysięgi. Podbipięta ślubował, że wzorem swego przodka walczącego niegdyś pod Grunwaldem zetnie trzy głowy jednym zamachem. Spełnienie tej przysięgi miało pozwolić mężczyźnie stanąć na ślubnym kobiercu, a przecież amatorek jego siły i dobrego serca nie brakowało (Anusia Borzobohata).

Kiedy w czasie oblężenia Zbaraża litewski wojownik ściął trzy tatarskie głowy, długo radował się i dziękował Bogu. Postanowił wtedy wyruszyć z misją przekazania królowi wiadomości o coraz trudniejszej sytuacji twierdzy. W drodze został otoczony przez Tatarów i brutalnie zamordowany.

Longinus Podbipięta to postać imponująca odwagą, szczerością i dobrotliwością. Nawet jeńców nie traktował on w sposób okrutny, dostrzegając w nich swych bliźnich. Religia miała dla niego wielkie znaczenie - wszystko, co robił, robił z Bogiem.

Jan Onufry Zagłoba

Szlachcica herbu Wczele, którego oko zakryte jest bielmem, poznaje Skrzetuski w czehryńskiej karczmie. Mężczyzna spożywa trunki, a towarzyszy mu Longinus Podbipięta.

Zagłoba jest z pewnością jednym z najciekawszych bohaterów powieści Henryka Sienkiewicza. To prawdziwy mistrz retoryki, który swoimi opowieściami zjednuje sobie ludzi. Nierzadko dopuszcza się przekłamań (przypisuje sobie sukcesy innych, konfabuluje), lecz zazwyczaj czyni to w sposób nieszkodliwy, zabawny.

Szlachcic nie jest typem wojownika, stara się unikać wszelkich niebezpieczeństw. Kiedy sytuacja zmusza go do walki, zdaje się polegać bardziej na szczęściu niż umiejętnościach. Mimo to udaje mu się uniknąć pewnej śmierci z ręki Bohuna oraz zdobyć kozacką chorągiew.

Zagłoba nie jest jednak nieporadnym i żyjącym w świecie iluzji człowiekiem. Owszem, lubi się przechwalać, czyni to wręcz w sposób namiętny, nie pozwalając dojść przyjaciołom do słowa, ale odznacza się przy tym niesamowitą przytomnością umysłu. To jego spryt i inteligencja pozwoliły kniaziównej uciec z Rozłogów, a później ujść pościgu Bohuna.

Michał Wołodyjowski

Michał Wołodyjowski to znamienity żołnierz służący pod komendą Jeremiego Wiśniowieckiego. Chociaż jest mężczyzną niskim, a podkręcony wąs i zadarty nos nadają mu wręcz chłopięcego wyglądu, o jego niezwykłych zdolnościach szermierczych przekonało się wielu przeciwników.

Wołodyjowski uwielbiał się pojedynkować. Wykorzystywał do tego każdą możliwą okazję, zaskakując oponentów niezwykłymi szybkością, sprawnością i siłą. Pokonał nawet samego Bohuna, mimo że niewielu dawało mu szansę.

Mały rycerz był także doskonałym dowódcą pułku dragonów, jego oddział świetnie spisywał się na polu bitwy, często przechylając szalę zwycięstwa na stronę Rzeczpospolitej.

Towarzysze cenili Wołodyjowskiego za odwagę, roztropność i lojalność. To właśnie on uratował Zagłobę z niewoli Bohuna, z rąk którego starego szlachcica czekała pewna śmierć.

Jedną z najciekawszych cech Wołodyjowskiego jest serce skore do miłosnych uniesień. Wystarczyła chwila, by zakochał się w kobiecie, a jej piękno przysłoniło mu cały świat. Co ciekawe - kochał on intensywnie, lecz krótko, często zmieniając adresatki swoich uczuć.

Książę Jeremi Wiśniowiecki - Wojewoda ruski został ukazany na kartach powieści Henryka Sienkiewicza w sposób wyidealizowany. Autor uczynił z niego wielkiego wodza, człowieka odważnego, wyrozumiałego dla swych żołnierzy i obdarzonego niezwykłym zmysłem taktycznym. Jego działania wynikają z pobudek czysto patriotycznych. W rzeczywistości obraz Wiśniowieckiego budził wiele kontrowersji - z pewnością był dobrym strategiem, lecz niektóre z jego metod, choć skuteczne, były wątpliwe moralnie.

Bohdan Chmielnicki - przywódca powstania kozackiego ukazany został w sposób jednoznacznie negatywny. To przede wszystkim zdrajca ojczyzny, człowiek okrutny i swawolny, znajdujący ulgę w alkoholu. W przeciwieństwie do Wiśniowieckiego nie jest dobrym dowódcą - nie potrafi zapanować nad porywczymi Kozakami, działa bez planu i przygotowania. Przyczyną wybuchu powstania są jego sprawy prywatne - głównie niechęć do kresowych magnatów i chęć zemsty za poniesione krzywdy.

Horpyna - siostra pułkownika Dońca jest postacią tajemniczą, wyrastającą głównie z ukraińskiego folkloru. Mieszkająca w Czortowym Jarze wiedźma żyła na uboczu, przypisywano jej kontakty z tajemniczymi siłami. Z pewnością doskonale znała się na zielarstwie, dzięki czemu uzdrowiła ranną kniaziównę. O lęku, jaki budziła, może świadczyć fakt, iż Rzędzian przygotował dla niej srebrną kulę.