Geneza, czas i miejsce akcji
Akcja noweli dzieje się na wsi, w miejscu, które zamieszkiwane jest przez Michasia oraz osobę go nauczającą. Można wywnioskować, że przysparzająca tyle problemów szkoła znajduje się w Poznaniu. Czasem akcji jest jesień oraz zima, wydarzenia skupiają się wokół nadchodzących świąt i związanej z nimi prezentacji świadectwa chłopca. Utwór powstał w roku 1880.
Problematyka
Poruszana w utworze problematyka przede wszystkim koncentruje się na przeżyciach chłopca w szkole. Widocznym jest, że mały Michaś, który wychowywany był w szacunku do Polski, ma prawdziwe problemy w miejscu do którego uczęszcza. Dziecko ma problemy z obcym językiem, mimo podejmowanego wysiłku nie daje rady. Ważnym motywem jest także motyw nauki, pracy. To ona staje się najważniejszą dla chłopca, który jest jeszcze dzieckiem. Mały Michaś potrafi spędzać godziny nad książkami i nie spać w nocy by tylko się uczyć. Przedstawiony został także problem miłości do matki. Dziecko chce sprawić jej przyjemność, uniknąć martwienia jej, a zarazem przykładania ręki do jej choroby. Michaś to chłopiec, który przejmuje się zdrowiem swojej mamy i chce sprawiać jej radość.
Widocznym jest także problem niemożliwości walki z systemem. Nie tylko sam chłopiec nie może sobie poradzić w szkole, ale i jego opiekun mimo prób interwencji nie jest wstanie nic wskórać. Ukazany problem kończy się tragicznie. Śmierć chłopca ukazana jest jako efekt niezwykłych wymogów oraz prowadzonej polityki, a także szczerych, dobrych chęci chłopca. Takie przedstawienie wynika z ówcześnie panującej sytuacji.
Bohaterowie
Michaś – Chłopiec, który pragnąc sprawić radość mamie stara się uczyć jak najlepiej. Mimo wysiłków, ma w szkole problemy i zostaje z niej wydalony. Historia kończy się dla niego tragicznie.
Matka – Wdowa, która pokłada w Michasiu wielkie nadzieje. Gdy przybywa do mieszkania nauczyciela, synek jest w agonii.
Nauczyciel – narrator noweli, człowiek, który również pragnie szczęścia matki Michasia. Wspólnie z chłopcem stara się i próbuje pomóc mu w niełatwej drodze edukacji.