Pieśń o Rolandzie – opracowanie, interpretacja, bohaterowie

Geneza

„Pieśń o Rolandzie” powstała na przełomie XI/XII wieku, a więc po około trzystu latach od historycznych wydarzeń, jakie opisuje. Fakty historyczne są w niej potraktowane dość swobodnie, gdyż obok historycznych postaci, występuje szereg fikcyjnych, losy tych rzeczywistych nie pokrywają się z wiadomościami znanymi z kronik, a i szczegółowa topografia uwzględniona w utworze mija się z realiami. Badacze literatury próbowali dociec, w jakich okolicznościach i w jakim celu powstała „Pieśń...”. Doprowadziło to do powstania kilku niezależnych teorii. Romantycy byli przekonani, że „Pieśń o Rolandzie” istniała pierwotnie jako wytwór kultury ludowej, który utrwalił się w tradycji ustnej i następnie został spisany. Epos miałby więc kształtować się stopniowo po wydarzeniach z przełomu VIII/IX wieku, aż do czasu jego spisania na przełomie XI/XII wieku. Wybitny mediewista francuski Joseph Bédier wysunął zupełnie odmienną hipotezę, wedle której „Pieśń o Rolandzie” miała powstać dopiero w XI wieku, na skutek zapotrzebowania na tego typu literaturę w dobie krucjat. W powstaniu dzieła udział mogli mieć zarówno kronikarze, jak i wędrowni żonglerzy oraz klerkowie. Późniejsi badacze problemu podzielili się na dwa obozy, z których jeden, nazwany „indywidualistycznym”, rozwijał koncepcję Bédiera, drugi, „tradycjonalistyczny” upierał się przy ustaleniach wcześniejszych na temat genezy dzieła. Z braku dokładniejszych danych nie ma możliwości ustalenia, która z koncepcji jest tą właściwą.

Czas i miejsce akcji

Akcja utworu rozgrywa się w czasach panowania Karola Wielkiego, pod koniec VIII wieku. Główny wątek eposu, związany z porażką wojsk straży tylnej Karola Wielkiego w wąwozie w Pirenejach, miał miejsce w 778 roku. Pozostałe sceny rozgrywają w Saragossie oraz Akwizgranie.

Motywy

Wśród najbardziej wyrazistych i interesujących motywów wymienić należy: motyw zdrady, motyw partnerstwa oraz motyw rycerskiej śmierci. Pierwszy z nich realizowany jest przez postawę Ganelona, który w akcie zemsty na Rolandzie, wydaje tylną straż wojska Franków Saracenom, skutkiem czego wszyscy oni giną w walce. Motyw partnerstwa wiąże się z funkcjonowaniem zwyczaju dobierania się w pary słynnych rycerzy (dwunastu parów). Najdzielniejszymi i najsłynniejszymi parami byli Roland i Oliwier. Gdy ten drugi umiera od ciosu mieczem, Roland wygłasza długą, pełną żalu mowę pożegnalną z partnerem i z wrażenia traci przytomność. Motyw rycerskiej śmierci unaocznia nam scena odejścia Rolanda wprost do nieba w orszaku anielskim. Tuż przed śmiercią, by dobrze się do niej przygotować, Roland błaga Boga o przebaczenie grzechów, bijąc się w pierś. Umiera on z twarzą zwycięsko skierowaną w stronę odjeżdżających Saracenów.

Interpretacja

„Pieśń o Rolandzie” jest tekstem o charakterze epickim, przypominającym starożytne i średniowieczne eposy. Jednocześnie jednak był on przeznaczony do wykonania ustnego, śpiewanego, dlatego też wyraźnie zarysowane są w nim cechy liryki - przede wszystkim bardzo regularny, rytmiczny i rymowany wiersz (w polskim przekładzie niestety nie można zaobserwować tych zależności).

Badacze „Pieśni o Rolandzie”, których rozważania interpretacyjne zebrała Anna Drzewicka, podkreślają niezwykły talent nieznanego autora eposu. Tekst bowiem odznacza się niezwykłym uporządkowaniem strukturalnym. W całości podzielony jest na 291 lais (nieregularnych zwrotek), które tematycznie da się podzielić na cztery obszary: pierwszy - związany ze zdradą Ganelona, drugi - dotyczący bitwy tylnej straży z Saracenami, trzeci - podejmujący temat odwetu Karola Wielkiego i wygranej z emirem oraz czwarty - obejmujący sąd nad Ganelonem. Punktem kulminacyjnym jest śmierć Rolanda. Interesujące są powtórzenia niemal całych lais przy użyciu odmiennych sformułowań (np. nakłanianie Rolanda do zadęcia w róg przez Oliwiera), a także paralele, jak ta z udziałem Rolanda i Ganelona, gdy oboje wskazują na siebie nawzajem jako wykonawców niebezpiecznych w realizacji zadań.

Co również jest podkreślane w rozważaniach nad „Pieśnią o Rolandzie”, to kreacja wyjątkowo skomplikowanych psychologicznie postaci. Z jednej strony brakuje w tekście rozbudowanych opisów przeżyć wewnętrznych, jednak reakcje i słowa bohaterów w odpowiedzi na pewne sytuacje wskazują na skomplikowane typy osobowościowe (np. Roland i Ganelon).

Bohaterowie

Charakterystyka Rolanda

Rolanda poznajemy jako nad wyraz mężnego rycerza, ulubieńca Karola Wielkiego. Król kilkakrotnie okazuje wyjątkową troskę o Rolanda, między innymi nie pozwalając mu ruszyć z poselstwem do Saracenów i ubolewając nad tym, że będzie on dowodził wojskom tylnej straży. Ilość wymienionych w tekście miast, zajętych rzekomo przez Rolanda w służbie Karolowi Wielkiemu, tłumaczy przywiązanie władcy dla rycerza.

Nieznany jest nam Roland w sytuacjach pozamilitarnych, dlatego jego wygląd również kojarzymy z rycerską zbroją i orężem:

Przez wąwozy hiszpańskie jedzie Roland na Wejlantyfie, swym rączym rumaku. Przybrał się w zbroję, która go pięknie zdobi. Jedzie mężny baron, potrząsając włócznią. Do nieba obraca ostrze; do żeleźca przymocował proporzec, całkowicie biały; frędzle biją mu o ręce. Szlachetne jest jego ciało, twarz jasna i roześmiana.

Roland jest szanowanym i lubianym człowiekiem, a jednak jego charakter nie jest pozbawiony wad. Największą jego przywarą jest duma i porywczość. To one popychają go do nierozważnych czynów i stanowią ostatecznie przyczynę jego konfliktu z Ganelonem oraz śmierci. Ponieważ jednak Roland był mężnym rycerzem i gorliwym chrześcijaninem, jego dusza została w momencie śmierci natychmiast wzięta do nieba.

Opis Ganelona

Ganelon to czarny charakter „Pieśni o Rolandzie”. Jest mężnym i dumnym rycerzem, ojczymem Rolanda i gdy ten wskazuje go jako idealną osobę na posła do króla Saracenów, Ganelon przysięga mu zemstę. Jest w swym postanowieniu zawzięty i nie cofnie się przed niczym. W tym celu wchodzi w układ z królem Marsylem i wydaje mu Rolanda, wraz z całym jego wojskiem. W zamian za to zostaje przez saraceńskiego króla hojnie obdarowany. Gdy na końcu jego wina zostaje dowiedziona i staje przed sądem, stwierdza, że miał prawo zemścić się na Rolandzie za jego złośliwość i zniewagę.

Poznajemy więc Ganelona z jednej strony jako odważnego rycerza, posłusznego królowi (wszak posłusznie wykonuje powierzoną mu powinność), z drugiej jednak jako zdrajcę, człowieka zawziętego i złośliwego. Dla wyrównania prywatnych zatargów nie waha się narażać swych rodaków i skazywać ich na pewną śmierć. Jego postępowanie zostanie więc surowo ukarane, gdyż zostanie on rozerwany przez pędzące konie.

Opis Karola Wielkiego

Karol Wielki to roztropny władca. Jest szanowany przez swych podwładnych, ale też i sam ich szanuje. Troszczy się o dobro tych rycerzy, którzy zasłynęli w walce (dwunastu parów) i nie wystawia ich na ryzyko śmierci bez potrzeby. Gdy jednak zostają oni w tylnej straży, płacze i drży w trosce o nich, co świadczy o jego wyjątkowej wrażliwości. W najważniejszych kwestiach Karol Wielki nie podejmuje autorytarnych decyzji, lecz zwołuje swoich wasali i własne decyzje uzależnia od ich stanowiska. Tak dzieje się między innymi w związku z osądem Ganelona. Scena ta jest przy okazji przykładem jego bezwzględnej sprawiedliwości, która nakazuje mu, za przyzwoleniem ogółu, wydać polecenie stracenia w okrutny sposób Ganelona.

Karolowi Wielkiemu towarzyszy wciąż postać archanioła Gabriela, który w kluczowych momentach odwiedza króla Franków i podpowiada mu, co powinien zrobić. Król miewa też prorocze sny. Poznajemy go jako starca z siwą brodą, który ma około dwustu lat życia. To wszystko sprawia, że Karol Wielki jest postacią na wpół mityczną.

Opis Oliwiera

Charakter Oliwiera opisuje bardzo precyzyjnie autor eposu w kilku zdaniach porównujących go z Rolandem:

Roland jest mężny, a Oliwier roztropny; obaj mężowie wspaniałego serca. Skoro są na koniu i pod bronią, nigdy ze strachu przed śmiercią nie umkną się od bitwy. Tędzy to są hrabiowie, a słowa ich są harde.

Widzimy więc, że Oliwier jako rycerz w niczym nie ustępuje Rolandowi. Jest jego wiernym towarzyszem i tak samo jak on odznacza się odwagą i zacięciem do walki. Udowadnia to zresztą w trakcie bitwy z Saracenami. Dysponuje jednak znacznie większą rozwagą od Rolanda i gdy spostrzega na horyzoncie wojska Saracenów, namawia Rolanda do wezwania króla. W trakcie bitwy nie omieszka zresztą przyjacielowi wypomnieć, że tego nie zrobił, co świadczy również o jego niepokornym charakterze.

Opis innych bohaterów

Wśród innych postaci występujących w eposie na szczególną uwagę zasługują arcybiskup Turpin, król Marsyl oraz jego żona Bramimonda.

Arcybiskup Turpin jest postacią wyjątkowo barwną. Jest on z jednej strony przedstawicielem duchowieństwa, z drugiej dzielnym rycerzem. Obie te role wypełnia z największym poświęceniem. Gdy dochodzi do bitwy z Saracenami, wypełnia najpierw swą kapłańską posługę, udzielając rozgrzeszenia i błogosławieństwa rycerzom, następnie zaś chwyta za miecz i walczy do ostatniej kropli krwi. Nawet, gdy jest już śmiertelnie ranny, w imię walki z niewiernymi, tnie mieczem Saracenów.

Król Marsyl to bardzo nieprzewidywalna postać. Typ oszusta, chętnie zwodzi Karola Wielkiego i zamiast wytoczyć mu otwartą walkę, sięga podstępów, by osłabić potężną armię wroga. Chętnie wchodzi w układ z Ganelonem. Niechęć francuskich rycerzy do pełnienia roli posłańca do króla Marsyla pokazuje, jak okrutny był to człowiek. Nawet posłów nie oszczędzał, ścinając im głowy, gdy tylko rzekli słowo niemiłe dla jego uszu. Gdy ponosi klęskę, przeklina swych bogów, co dowodzi jego niekonsekwentnej religijności. Jako wojownik odznacza się jednak ogromną walecznością. Ostatecznie Marsyl umiera na wieść o śmierci emira.

Żona Marsyla, Bramimonda, jest jedną z dwóch postaci kobiecych (obok Ody), występujących w utworze. Towarzyszy ona swojemu mężowi w sukcesach i porażkach, rzewnie opłakując te drugie. Jest bardzo oddaną żoną i matką. W ostatnich wersach eposu dowiadujemy się, że Bramimonda, zabrana przez Karola Wielkiego jako branka do Akwizgranu, zaczęła zgłębiać prawdy wiary chrześcijańskiej i przyjęła chrzest, na którym otrzymała imię Julianna.